ՀԱԿՈԲ ՕՇԱԿԱՆ / Հայաստանեայց գրականութիւն

Ատենը եկած է, մենք կը կարծենք, մէկդի նետելու մեր գրականութեան մէջ մուտք ունեցող այն տժգոյն, անիմաստ ու պապուկ բացատրութիւնները, որոնք պահ մը յոխորտօրէն պտտեցան հրապարակին վրայ: 

Մեր գրականութիւնը մէկ է: Ան կու գայ վարէն, հեռաւոր շրջաններէն: Բարբառներու այլազանութեանը տակ նոյն արիւնն է, որ կը քալէ, ապրեցնելով ցեղին մէջ, դարեր ու բացուածքներուն վրայ ցոլացիկ մեծութիւններ: 

Ան կ՚ելնէ ամբոխին մէջէն երգի, արձանի, գմբէթի ձեւերուն տակ, կը կերպարանաւորէ ցեղին մտքի կեանքը (vie d’esprit), կը բաղադրէ անոր հոգին: Բոլոր հայերուն ժառանգութիւնն է ան: Ու ան ունի կեդրոնական նկարագիր: 

Մենք կը մերժենք պոլսահայերուն արհամարհոտ ասութիւնները, որոնք մեր գրականութեան միութիւնը կը վտանգեն:

* * * 

Հայաստանեայց գրականութիւն յղացումը (concept) կը տարածուի հաւասարապէս հայ ցեղին ամէն մասնիկներուն վրայ: Ան կը մերժէ լեզուի անհրաժեշտ կապանքները, բարբառները յոխորտացնող յատկանիշները, վեր է լեզուի գեղագիտական ըսուած երեւոյթներուն որոշադրութենէն:

Թեհմինա Մարության / Պատմականությունը Սերո Խանզադյանի «Շուշի» վեպում

Հոդվածը ներկայացվել է 2017թ. մայիսի 7-9-ը Արցախի պետական համալսարանում  կազմակերպված հանրապետական գիտաժողովում՝ նվիրված Շուշիի ազատագրության 25-րդ տարեդարձին: Տպագրվել է գիտաժողովի նյութերի ժողովածուում:  

* * * 

Արցախյան շարժման բռնկումի հետ ասպարեզ եկած հայ մտավորականների շարքում Սերո Խանզադյանը ջերմեռանդ ու գլխավոր դրոշակակիրներից էր: Պատահական չէ, որ շարժման առաջին օրերից Խանզադյանն իր գրական ու հրապարակախոսական հարուստ պաշարն ի սպաս դրեց պատմական արդարությունը վերականգնելու երախտաշատ գործին: «Ղարաբաղը կրակների մեջ» փաստավավերագրական գրքում գրողը հանրագումարի բերեց Արցախյան ազատագրական պայքարին նվիրված իր հասարակական, հրապարակագրական գործունեությունը̀ ինքնավստահություն, խիզախություն ու քաջություն պատգամելով սերունդներին: Այդ օգտաշատ գործունեությունն ունեցավ նաև գրական թռիչք. Ս.Խանզադյանը 1991 թվականին հրատարակեց «Շուշի» պատմավեպը՝ 18-րդ դարավերջի արցախյան իրադարձությունների թեմատիկ ընդգրկումով: 

Վեպը Շուշիի պատմության գեղարվեստական յուրացման առաջին փորձն է՝ գրված Արցախյան շարժման անմիջական ազդեցությամբ՝ Շուշիի ազատագրության նախաշեմին: Հեղինակի նպատակն էր պատմական ճշմարտությունների, անցյալի դասերի, Արցախի հերոսական ոգու բացահայտումով նոր շունչ հաղորդել նորօրյա ազատամարտին և կերտել հայոց պետականության գաղափարախոսությունը: Այդ տեսակետից Խանզադյանի պատմահայեցողության մեջ ուրույն նշանակություն է ստանում «պատմության դաս» արտահայտությունը, որի հիմնական էությունը պատմության իմացության չափազանց կարևորումն է՝ ոչ միայն որպես ինքնաճանաչման ձև, այլև գոյության և ինքնահաստատման միջոց:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ / Հսկան

ՀՍԿԱՆ
(Կովկասյան առասպել)

Լավ չեմ հիշում, թե որ դարում,
Հին ժամանակ, մեր աշխարհում
Ասում են թե՝ կար մի իշխան.
Մի մեծ իշխան, էնքան ուժեղ,
Որ թե մարդիկ նըրա աչքում,
Թե՛ հասարակ ճանճ ու մըժեղ:
Ինչ որ աներ ու կամենար,
Օրենք էր էն երկրի համար.
Ո՞վ էր գըլխից ձեռ վեր կալած,
Ո՞վ դուրս կըգար նըրա դիմաց:
Ուներ անթիվ ու անքանակ
Ոչխարի հոտ, մարդի բանակ,
Կովի նախիր, խոզի բոլուկ,
Երամակներ ձիու, ջորու,

Էս բոլորը ցըրված, փըռված
Մինչև ծովի ափը հեռու:

ԳԻՏԱԺՈՂՈՎԻ ԱՌԱՆՑՔՈՒՄ ՍՅՈՒՆԻՔՆ Է

Հոկտեմբերի 19-ին Գորիսի պետական համալսարանում մեկնարկեց բուհի 50-ամյակին նվիրված «Սյունիքը կրթության և մշակույթի օջախ» խորագրով երկօրյա հանրապետական գիտաժողովը, որին մասնակացում էին Երևանի պետական համալսարանի, Խ.Աբովյանի անվան պետական մանկավարժական համալսարանի, Վանաձորի պետական համալսարանի, Արցախի պետական համալսարանի, Երևանի թատրոնի և կինոյի պետական ինստիտուտի, Կրթության ազգային ինստիտուտի, ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտի, ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի, ԳԱԱ Հ.Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտի, ԳԱԱ Մ.Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի, Սպահանի համալսարանի, Ռուսաստանի պետական հումանիտար համալսարանի, Հայաստանի ազգագրության թանգարանի, ԼՂՀ պետական արխիվի, ՀՀ Մշակույթի նախարարության բազմաթիվ անվանի գիտնականներ ու մշակույթի գործիչներ: Գիտաժողովի աշխատանքներում ներգրավված էր նաև ԳՊՀ-ի պրոֆեսորադասախոսական կազմը:

Գիտաժողովը նվիրված էր Սյունիքի պատմամշակութային ժառանգության, կրթական գործի ձեռքբերումների համակողմանի ուսումնասիրություններին:

ԱԼԲԵՐՏ ԻՍԱՋԱՆՅԱՆԸ 80 ՏԱՐԵԿԱՆ Է

Ե Ր Ե Ք  Ե Ր Գ

1.
Բոլոր մայրամուտների մեջ
Մի անուն էր միայն
Ինձ խոնարհում.-
Քեզ գտնելու անանուն դողը:

Բոլոր մայրամուտների մեջ
Մի անհուն էր միայն
Ինձ խոնարհում.-

Քո աղջիկների ճերմակ շողը:

Բոլոր մայրամուտների մեջ
Մի անուն էր միայն
Ինձ խոնարհում.-
Արարչի նման քո սուրբ հողը:

Ես տանելու եմ քեզ ամենուր,
Եվ դու ամենուր
Մնալու ես ինձ,
Դու` իմ ամենամեծ արարողը:

2.
Իմ ծառի ամենալավ պտուղը
Քեզ համար է հասել
Իմ երազի մեջ
Իմ բռնկվող արևի փայլից:

Իմ ծառի ամենալավ պտուղը
Ես անխաթար եմ պահել
Իմ մայրամուտների մեջ
Բոլոր չարություններից,-
Որ օրորում էին ամենուր

Իմ ծառի ամենալավ պտուղը
Իմ քամու ուղղությամբ
Հնչող ամենագույժ ձայնով:

Իմ ծառի ամենալավ պտուղը
Ես կշնորհեի քեզ,
Ինձ փրկելու համար
Քեզ հռչակողի օտար փայլից:

ԿՈՄԻՏԱՍԻ ԹԱՇԿԻՆԱԿԸ

Սա այն դեպքն է, երբ երկու հոգի, երբեք միմյանց չտեսած, միացած են հոգևոր անխզելի կապով:

Եղիշե Չարենցն ու Կոմիտասը երբեք չեն հանդիպել: Մեկն Արևելահայաստանում է արմատներ գցել, մյուսը՝ Արևմտահայաստանում, ու վերընձյուղել ազգի ամենանվիրական, գերագույն արժեքը՝ հոգևոր զարթոնքը, զտել ցեղի գենը, մաքրել նրա միտքը, սրբագրել ապագան:

Չարենցն ու Կոմիտասը երբեք չեն հանդիպել, բայց Պոետը պաշտում էր Վարդապետին: Նա իր «Ռեքվիեմում» զուգահեռներ է անցկացնում իր Աբգար հոր ու Կոմիտաս վարդապետի միջև: Իսկ Ջոտտոն հենց այդպես էլ նկարել է Պոետին՝ գլուխը հակած Կոմիտասի հանգչող լուսեղեն դեմքին՝ սգավոր, դժգույն ու որբացած:

1936-ն էր. կտակի համաձայն՝ Կոմիտասի մարմինը զմռսած դագաղով Փարիզից բերում են Երևան: Իսկ Չարենցը, հիվանդ ու հալածված, տնային բանտարկության էր դատապարտված: Կոմիտասին շրջապատող խուռն ամբոխը հանկարծ լուռ ու հնազանդ հետ է քաշվում. դագաղից քիչ հեռու Չարենցն էր կանգնած: Կոմիտասին նա այդպես էլ ողջ չտեսավ, ապրեց՝ ոգեշնչված ու հիացած նրա հանճարով, ու հիմա իր առջև նրա զմռսած դագաղն է: Չարենցը համրաքայլ մոտենում է ու համբուրում Կոմիտասի դագաղը: Պոետը ծաղկեպսակներից մեկից մոմե կապտաթույր ծաղիկ է պոկում ու իր հետ տուն բերում՝ որպես կոմիտասյան մասունք, հյուլե՝ նրա խնկարկված հիշատակից: Այդ ծաղիկը հիմա Չարենցի տուն-թանգարանում է՝ Կոմիտասին նվիրված անկյունում, իսկ վերևում՝ պատին, Ջոտտոյի նկարն է՝ երկու հանճարեղ գլուխներ՝ հանգչող Կոմիտասն ու իր մոտալուտ մահը տեսնող Չարենցը:

«Ցավդ ինչպե՞ս պատմեմ». հուշ-ցերեկույթ՝ նվիրված ԱԿՍԵԼ ԲԱԿՈՒՆՑԻ մահվան 80-րդ տարելիցին

Լրացավ Ակսել Բակունցի մահվան 80-րդ տարելիցը: Հուլիսի 8: Օր, որ սև ժապավենով պատմության մեջ արձանագրեց Բակունցի գնդակահարության դառնաղի փաստը՝ հավերժորեն մխեցնելով սերունդների սրտերը և ստիպելով գլուխ խոնարհել ամենալուսավոր, ամենապայծառ, «արցունքի պես ջինջ» գրողի եղերական տառապանքի ու հիշատակի առջև…

Տարելիցի առթիվ գրողի տուն-թանգարանում Գորիսի պետական համալսարանի ՀՀՄ ֆակուլտետի և «Միրհավ» գրական ակումբի նախաձեռնությամբ կազմակերպվել էր հուշ-ցերեկույթ՝ «Ցավդ ինչպե՞ս պատմեմ» խորագրով: 

Ներկաները ծաղիկներ դրեցին Ակսել Բակունցի հուշարձանին և թանգարանի բակում տեղադրված խաչքար-հուշակոթողին, ապա ունկնդիր եղան Բակունցի կյանքի վերջին գիշերվա սարսռազդու ապրումները խտացնող գեղարվեստական կոմպոզիցիային: Թերթ առ թերթ, իբրև հիշողության պատրանքներ, բացվեցին Բակունցի կյանքի դրամատիկ էջերը: Հնչեցին Համո Սահյանի, Քաջիկ Դորունցի, Ալբերտ Իսաջանյանի, Լևոն Սահակյանի բանաստեղծությունները, ինչպես նաև Չարենցի անզուգական քերթվածները՝ գրված 1935-1937 թվականների ընթացքում, երբ նա և ստալինյան մղձավանջով անցնող գրչակից ընկերներն ապրում էին իրենց կյանքի «արյունալիճ կեսօրվա» վերջին պահերը:

ԹԵՀՄԻՆԱ ՄԱՐՈՒԹՅԱՆ / Միշտ Սյունյաց մեծերի կողքին

«Հոբելյանական տոներին ամեն մի ժողովուրդ՝ հանձին հոբելյարի,

գալիս է հարգելու, պսակելու ինքը իրեն, իր շնորհքը, իր մտավոր-հոգեկան ուժերը»:

Հ.Թումանյան

Հրապարակի վրա է «Սյունյաց երկիր» թերթի հերթական հատուկ համարը՝ նվիրված հայ աշուղական երգարվեստի երախտառատ դեմքերից մեկի՝ երգահան, բանաստեղծ Գուսան Աշոտի ծննդյան 110-ամյակին: 

«Սյունյաց երկրի» մի նոր, բերկրառիթ խիզախությունը պետք է համարել այս մեծադիր հրատարակությունը: Մտահղացումն իրականացնելու հնարավորությունները շատ չէին, առավել ևս, որ Գուսանի արխիվը «հասանելի» չէր, սակայն խմբագրակազմը հաղթահարել է դժվարությունները՝ ընթերցողին մատուցելով հաջողված հոբելյանական համար՝ այդ ասպարեզում տարիների կուտակած հարուստ փորձի, մասնագիտական պատրաստվածության, հոգևոր արժեքների նկատմամբ նվիրական վերաբերմունքի շնորհիվ:

Հայ մշակույթին «Սյունյաց երկիր» թերթի մատուցած ծառայությունները միանգամայն անուրանալի են ու երախտապարտության արժանի: Մեր մեծերին նվիրված հատուկ համարները, որոնք տարիների ընթացքում հրատարակել է թերթի գլխավոր խմբագիր Սամվել Ալեքսանյանը, իրավամբ լրացրել են սյունյաց հոգևոր արժեքների ուսումնասիրման ու լուսաբանման ասպարեզում եղած բացը: Հաճախ մեզանում գրական հոբելյաններն աններելիորեն անցնում են անտես ու անվերաբերմունք, ինչպես, օրինակ, Սերո Խանզադյանի ու Սուրեն Այվազյանի դարադարձերը 2015-ին, և միայն ի պատիվ «Սյունյաց երկրի»՝ պետք է առանձնաշեշտել այն մշակութանվեր առաքելությունը, որ հանձն է առել խմբագրակազմը՝ թերթի հատուկ հրատարակություններով գնահատելու մեծերին: Դրա համար նախ պետք է անհրաժեշտ չափով ի վիճակի լինես հասկանալու ժողովրդի հոգեկան գանձերը, դրանց սերնդակերտիչ ու սերնդապահպան դերը, ինչը «Սյունյաց երկրի» պարագայում կայուն աշխատանքային սկզբունք է ու աշխարհայացքային հանգանակ:

ՔԱՋԻԿ ԴՈՐՈՒՆՑ / Վերհուշ

Ձեզ ենք ներկայացնում Քաջիկ Դորունցի բանաստեղծական հրաշակերտը՝ նվիրված Գուսան Աշոտի հիշատակին 

ՎԵՐՀՈՒՇ

Երազ դարձար, Գուսան Աշոտ,
Երազում էլ քեզ չեմ տեսնում...
Բայց արթմնի, այս առավոտ
Երգը շուրթիդ՝ եկար ինձ մոտ,
Ասիր՝ «Տաղն այս չեմ ասելու,
Չեմ երգելու և ոչ մեկիդ,
Լուսնի շողը բռնեք եկեք,
Թե կարոտեք իմ նոր երգին»:
Գուսան, իրավ, հասկանում եմ.
Նեղսրտել ես ու նեղացել,
Բայց երկրային հրաժեշտիդ
Մրմուռը մեր չենք ուրացել,
Օրերը մառ ու միգապատ,
Օրերը հիմա գեշ են այնքան,
Ընկել ենք գորշ մի անապատ,
Ուր մեռնում են հուշերն անգամ:

ՄԵԼՍ ՍԱՆԹՈՅԱՆ / Պոետիկայի հարցերը «Ալպիական մանուշակ»-ում

Նաև կերպարաստեղծման ձևերի փնտրումի մեջ էր Սկսել Բակունցը: Այդ են հավաստում նրա գիտական ու գրական պրպտումները, նրա հայտնի հարցազրույցը «Լիտերատուրնայա գազետայում» տպագրված, և ճառը' գրողների առաջին համագումարում: Արվեստի ու իրականության փոխհարաբերության, իրականության ճշմարտացի պատկերման-արտացոլման, որ նույնն Է, թե՝ իրականության գեղարվեստական կերպավորման խնդիրը, ինչպես նաև գրական կերպարը սյուժեի հանգույցներում ու հանգուցալուծումներում և դետալի դերը կերպարաստեղծման մեջ ու այլ հարցերը «տեսականորեն» և ստեղծագործաբար ծավալվել են Սկսել Բակունցի «Ալպիական մանուշակ» և մի քանի ուրիշ գործերում:

«Ալպիական մանուշակ» պատմվածքը բակունցագիտության մեջ դիտել ու գնահատել են տարբեր տեսանկյուններից: Համարել են «Նոր գյուղի ու կենցաղի պատկեր և հնի մնացուկների քննադատություն» և, որքան էլ որ տարօրինակ թվա, այսօր ոմանք էլ մնում են նույն կարծիքին: Համարել են բակունցյան գեղագիտության յուրօրինակ դրսևորում, ըստ որի, աշխարհի ամեն անկյունում ապրում Է գեղեցիկը, և, իբր թե, ըստ Բակունցի, արվեստագետի նպատակ-խնդիրն Է տեսնել միայն այդ գեղեցիկը, այն «փրկել» կոպիտ միջավայրից պատկերելով:

ԹԱՆԳԱՐԱՆՆԵՐԻ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՕՐԸ ԱԿՍԵԼ ԲԱԿՈՒՆՑԻ ՏՈՒՆ-ԹԱՆԳԱՐԱՆՈՒՄ

1978 թվականից ի վեր մայիսի 18-ը համախմբում է աշխարհի 5 մայրցամաքների ավելի քան 30 հազար թանգարանների: «Թանգարանների գիշեր» միջոցառմանը և Թանգարանների միջազգային օրվան 1992 թվականից միացել են նաև Հայաստանի ու Արցախի բազմաթիվ թանգարաններ: 

Միջոցառումը հնարավորություն է տալիս հասարակությանը անվճար, գիշերային միջավայրի ներքո ներգրավվելու թանգարանային անցուդարձին և նորովի բացահայտելու թանգարաններում պահվող մշակութային արժեքները, հաղորդակցվելու թանգարանային խորախորհուրդ մթնոլորտին: Մի ամբողջ օր երեկոյից մինչև կեսգիշեր թանգարաններն այցելուներին առաջարկում են բազմապիսի միջոցառումներ, որոնք հետաքրքրություն են առաջացնում հանրության մեջ:

Թանգարանների միջազգային օրը ամեն տարի ունենում է խորհրդանշական թեմա, և ԻԿՕՄ-ը հրապարակում է տվյալ թեմային առնչվող միջոցառումները:

Այս տարվա խորագիրն էր՝ «Ցավոտ պատմություններ. Դժվար պատմելին թանգարաններում». թեմա՝ խորապես համահունչ հայ ժողովրդի կյանքի բազմաթիվ անկյունադարձերին: 

Թանգարանների միջազգային օրվա առթիվ Գորիսի համայնքապետարանի, Բակունցի տուն-թանգարանի «Միրհավ» գրական ակումբի և ԳՊՀ-ի Պատմության ամբիոնի նախաձեռնությամբ Ակսել Բակունցի տուն-թանգարանում կազմակերպվեցին թեմատիկ միջոցառումներ:

ՍԵՐՈ ԽԱՆԶԱԴՅԱՆ / Սրտահույզ երգերի վարպետը

Իսկական երգն այն է, որ գարունն ավետող առաջին քնքուշ հովի պես աննկատելի շրջում է ամեն տեղ, մտնում ամեն օջախ, հուզում սարերի հովվի սիրտը, ընկերակցում լեռների ընդերքը պեղող հանքագործին, դառնում սիրահար պատանու, ուղեկիցը և երկար ու երկար ժամանակ չի ընկնում մարդու շուրթերից, նրա հետ է լինում բուռն ուրախության ու վշտի պահին, նրա տանը, հանդում, դազգահի մոտ, ամեն տեղ...

Լավ երգն ապրում է դարեր, փոխանցվում է սերնդից սերունդ ու երբեք չի մեռնում, չի կորչում։ Մարդիկ չեն ձանձրանում նրանից, ինչպես չեն ձանձրանում առավոտյան զեփյուռի փսփսոցից կամ ծարավ հագեցնող աղբյուրի քչքչոցից: Լավ երգը մարդուն ուղեկցում է նրա օրորոցից մինչև ծերության օրը, մինչև նրա արդար հանգչելու պահը...

Հազարամյակների ընթացքում հայ ժողովուրդը իր հոգու մաքրության, հյուրի առաջ իր սեղան-սուփրան բաց անելու ավանդական սովորության հետ միասին, պահպանել է իր հոգու, բազմաձև գանձերը, դրանց հետ նաև իր երգը՝ երբեմն խրոխտ ու մարտական, երբեմն քնքուշ ու թախծոտ, բայց ոչ երբեք նվացող ու հուսակտուր։ Պատահական չէ, որ ամեն մի նոր լավ երգ հացի պես քաղցր ու հանապազօրյա է դառնում մեզ համար, ապրում է մեր կյանքում ու կենցաղում, որպես նրա մի անբաժանելի մասը։

Նոր չէ, որ մեր ժողովուրդը ամենուրեք երգում է մեր նոր ժամանակների գուսանական երգի տաղանդավոր վարպետներից մեկի՝ գուսան Աշոտի ստեղծած սրտահույզ երգերից շատերը։ Երգում է, երբեմն մոռանալով, որ այդ երգի ստեղծողն իր անբաժան քյամանչայով ապրում է իր հետ, իր ժամանակակիցն է:

«Մենության իմ երգն է կայլակում»... / ԿՅԱՆՔԻՑ ՀԵՌԱՑԵԼ Է ՔԱՋԻԿ ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆԸ

Կյանքից հեռացել է սյունեցի տաղանդաշատ բանաստեղծ, գրականագետ, մանկավարժ, Ակսել Բակունցի տուն-թանգարանի հիմնադիր-տնօրեն, Բակունցի ու, առհասարակ, գրականության նվիրյալ Քաջիկ Միքայելյանը(Դորունց)... 

«Միրհավ» գրական ակումբը խորապես ցավում է եզակի մտավորականի կորստի համար, վշտակցում նրա հարազատներին, գրչակից, սրտակից ու հոգեկից ընկերներին... 

ՀԱՑԸՆԿԵՐՆԵՐՍ

                                             Ընկերոջս՝ Սոկրատ Մկրտչյանին
Հիմա հավքերն են հացընկերներս.
Անկոչ են գալիս՝ չեն երկնչում,
Սեղանս բաց է, բարին տանտեր է,
Համբերությունս՝ կոչյալ թռչուն...

Հյուրերս գիտեն՝ մի քիչ հարբած եմ,
Եվ սիրտս բաց է սեղանիս պես,
Հյուրերս, հոգ չէ, մի քիչ սոված են,
Մի քիչ աներես, մի քիչ չտես...

Հոգ չէ, հավքեր են, բայց լավ ընկեր են,
Հարբելուս համար չեն նախատում,
Երևի գիտեն, որ շատ եմ հոգնել
Ոգու այս պարապ անապատում...

Թեպետ հավքեր են, բայց լավ ընկեր են,
Անխոս ուտում են, անխոս դատում,
Սրանց կտուցներն արժե համբուրել,
Ոչ բամբասում են, ոչ դրվատում...

Լուռ են հեռանում հացընկերներս,
Սիրտս, սեղանս թողնում թափուր,
Բաժակս՝ մաքուր ու լուսերես,
Մենության իմ երգն է կայլակում:

ԿԻՄ ԱՂԱԲԵԿՅԱՆ / Շարունակվում է Շենի հին կռիվը…

Բակունցը, ինչպես ճշմարիտ և բնատուր տաղանդ ունեցող գրողները, մեծ գրականություն է մտնում ծննդավայրից: Հենց ծննդավայրում է կազմավորվում նրա հոգեկերտվածքը, ուղղորդվում միտքն ու մտածումը, խմորվում ստեղծագործվող անհատի ասելիքի բաղադրությունը, մարդկային խառնվածքն ու նկարագիրը: Մանկության տարիներից հայրենի եզերքում ունեցած շփումները, ստացած տպավորությունները, հուշերն ու հիշատակները, դեպքերն ու դիպվածները, կոշտ ու կոպիտ, նուրբ ու փափուկ հարաբերումները, ստացած դասերն ու լսած զրույցները մեծ հետք են թողնում նրա ներաշխարհում: Այս որակները հետագայում ամրակայվում են ճեմարանական միջավայրում: Պատանի Բակունցի զգայությունների աշխարհում բացվում են նոր պատուհաններ: Մանկության տարիների տպավորություններն ու նոր գիտելիքները, պատերազմական տարիներին՝ Կարինից մինչև Սարդարապատ անցած ճանապարհի, և ապա՝ քաղաքական վայրիվերումների փորձառությունները տիրական ազդեցություն են թողնում երիտասարդ մարդու հոգեկերտվածքի վրա: Այս ամենը վարար հոսքերով ներծծվում է նրա հոգու ու արյան մեջ, այնպես, ինչպես սև ցելերն են կլանում և իրենց մեջ պահում խոնավությունն՝ առատ բերք ապահովելու երաշխիքով, ինչպես լեռնալանջին, կամ մեծ անտառից զատված հանդամիջյան ճամփեզրին վեհորեն կանգնած միայնակ կաղնին՝ հաղթահարելով հողի կարծրությունը, խորացնում է արմատները՝ սաղարթների ստվերում հանդի մշակներին հանգիստ պարգևելու համար: Բակունցը մեր արձակի այդ միայնակ կաղնին է, սև ցելերի անօրինակ ու քաջարի սերմնացանը, որ իր գրական հերկերում ցանում է սիրո ու բարության, առաքինության ու նվիրումի, հույզերի ու զգացումների, թրթռացող ապրումների ծփացող գունախաղերով, լույսերով ու ջերմությամբ շաղախված սերմեր:

ԵՍ ՀԱՎԱՏՈՒՄ ԵՄ ԻՄ ԱՐՄԱՏԻՆ...

Համո Սահյանի մասին խոսելը և՛ հեշտ է, և՛ դժվար, որովհետև նրա արվեստի հաղորդականության մեծ ուժով անընդհատ ուզում ես դիմել իր իսկ բնորոշումներին, կրկնաբերել իր իսկ «ինքնեկ» տողերը: Ստացվում է «զքոյսդ ի քոյոց քեզ մատուցանելու» նման մի բան...

Համո Սահյանը 103 տարեկան է: Դարադարձով հաստատապես դեպի հազարամյակ: Ինչպես ռուս քննադատներից մեկն է ասել, այդպիսի գրողների առջև ժամանակը ծունկի է գալիս… Իր համեստ մտահոգությունը՝ «Թե միգուցե երբևէ կհիշես, որ նոր սահանքում նաև մի Սահյան է եղել աշխարհում», այլևս չեղյալ կարելի է համարել: Տարիները սահեցին, և այդ սահանքները ի զորու չեղան տեղաշարժելու, թուլացնելու, քայքայելու հայրենի հողի մեջ խորացած, հայրենի հողից սնվող Սահյանի արմատը… Ասել է՝ 

Ես բախտավոր եմ աշխարհում

Որ հավատում եմ իմ արմատին

Եվ զորանում եմ իմ արմատով

Եվ խորանում եմ ու բարձրանում…

Եվ, իսկապես, տարիների հետ ինչքան խորանում, ամրանում է այդ արմատը, այնքան բարձրանում-ամբողջանում է նա է իր գրական հմայքով, բնատուր ու ինքնահատուկ մարդկային նկարագրով: Համո Սահյանի պոեզիան նվաճել է հոգևոր անչափելի տարածք և մագնիսի պես իր շուրջն է համախմբում ճշմարտիտ բանաստեղծության սիրահարներին: 

Թեհմինա Մարության / ԿԱՆԱՅՔ ԱԿՍԵԼ ԲԱԿՈՒՆՑԻ ԿՅԱՆՔՈՒՄ

Շատ պետք է ջանալ Բակունցի կենսագրության մեջ կանանց մասին որևէ հիշատակում գտնելու համար: Դժվար է ամբողջական պատկերացում կազմել Բակունցի հոգեկան-ներաշխարհային կյանքի մասին: «Խորունկ, հանդարտ ու հստակ» խառնվածքի տեր գրողը անձնական ապրումներ ու զգացմունքներ արտահայտելու մեջ էլ չափազանց զուսպ էր ու հավասարակշիռ: Նրա կյանքում չեն եղել հախուռն, աղմկոտ սիրային պատմություններ, ինչպես, օրինակ, Չարենցի կյանքում, բայց եղել են նվիրական անուններ, որոնք ուղեկցել են Բակունցին կարճատև կյանքի որևէ շրջանում, կերպարային ու պատկերային յուրօրինակ նրբագծերով հյուսվել ստեղծագործական աշխարհին: 

Մտերիմներից Ռաֆայել Աթայանը ուշագրավ բնութագիր է տվել գրողի խառնվածքին. «Իսկական մտերմությունը խոր հոգեկցություն էր Բակունցի համար, որ առաջ էր գալիս միայն տևական շփման, մնայուն հաղորդակցության, բազմապիսի տպավորությունների կուտակման հետևանքով: Այս դեպքում նույնիսկ իր համակրանքին արժանացած ու իրեն վաղուց մտերիմ կանանց ու աղջիկների շրջանում նա անսովոր կերպով պարկեշտ էր, վերին աստիճանի զուսպ, մշտապես լի ինչ-որ երկյուղած պատկառանքով: Նա պատանու նման կը կարմրեր, երբ ուզենար իմանալ մտերմիկ բնույթ ունեցող որևէ բան, որն, անտարակույս, կարող էր վստահ լինել, հաճույքով կպատմեին իր բարեկամուհիները: Նրա այս պարկեշտությունը, որ վարվեցողության ընդհանուր կուլտուրային զուգակցված, ոչ մի առնչություն չուներ գավառականության հետ, էապես էլ ավելի անդիմադրելի էր դարձնում նրա մարդկային (և տղամարդկային հմայքը)»[1]: 

Արվեստի ամեն մի գործ, գրական ամեն մի ստեղծագործություն ծնունդ է հոգեկան որևէ ապրումի: Աննա Ախմատովան այսպիսի բանատող ունի՝ «Կպակասի մի հույս, կավելանա մի երգ»: Որքան հուզառատ ու գեղեցիկ է մարդու ներաշխարհը, նույնքան նրբահյուս է նրա ստեղծած գործը: Բակունցը զգայուն, երազող, ի բնե ռոմանտիկ էություն ուներ: Հուգում կրում էր բանաստեղծական անսահման մի տրտմություն, որ, ինչպես ժամանակակիցներն են վկայում, խորապես արտահայտված էր նաև դիմագծերի վրա: Հոգեկան այդպիսի բյուրեղյա, անարատ նկարագիր ունեցող մարդը կարող էր ստեղծել գրական նույնատիպ մի աշխարհ՝ անտեսված գեղեցկությունների ու լուռ ցավերի թանձր պատկերներով:

Շահան Նաթալին «վերադարձավ» հայրենիք

2016 թվականի սեպտեմբերին Սուրեն Խաչատրյանի բարեշահ նախաձեռնությամբ ու մեկենասությամբ Գորիսի պետական համալսարանի բակում փառավորապես հանգրվանեց Շահան Նաթալիի հրաշակերտ կիսանդրին, որի քանդակագործն է Նարեկ Օրդյանը: Մինչդեռ մեծահամբավ հայորդու մասունքները հայրենի հողին խառնվելու նվիրական կարոտ են զգում, առաջին անգամ «քարե արձանի տեսքով Նաթալին վերադարձավ հայրենիք»: 

Տպավորիչ մուտք Սյունյաց մայր կրթօջախ՝ մեծ հայի, գրողի, իմաստասերի, հրապարակախոսի, հասարակական-քաղաքական երախտառատ գործչի իմաստուն հայացքի ու լայն ճակատի պայծառության ներքո: 

Շահան Նաթալիի անունն ու գործը գալիս լրացնում են ազգային պանծալի հերոսների շարքը, որոնց հենց ինքը՝ Նաթալին, հաջող կերպով տվել է «սրբազան խելագարներ» անվանումը՝ համոզված, որ «ազգերը փրկված են միշտ խելագար քիչերու ձեռքով» և «հայ ազգը զուրկ չէ սրբազան խելագար քիչերէ, որովհետև ավազի հատիկների չափ շատ են ավազացած նահատակները»:

Ապրելով սփյուռքում` Նաթալին իր հասարակական-քաղաքական, գրական-հրապարակախոսական սևեռումներով ու իրագործումներով պատկանում է ամբողջ հայ ժողովրդին՝ որպես իրավ ու համազգային արժեք: 

Նա ապրեց, մտածեց, գրեց ու գործեց ճշմարիտ հայի ու հայրենասերի զարկերակով, ազգային խնդիրների խորքային ճանաչումով՝ հաճախ կրելով նաև սխալ հասկացվելու «հայկական պատիժը»: 

Արտասահմանում ապրող հայ մտավորականներից ոչ ոք հայ ազգային-քաղաքական խնդիրներին, հայ դատի հիմնահարցին չի մատուցել այն անուրանալի և միանգամայն դրական ծառայությունները, որ անխոնջ ու հարատև աշխատություններով, հանդուգն ու ազգուխտյալ ձեռնարկներով մատուցել է Շահան Նաթալին, նույն ինքը՝ Նեմեսիսը, Վրեժխնդրության աստվածը, մարմնացյալ «Արդար բարկություն»-ը, կամ մեկ ուրիշ քիչ հայտնի գրական կեղծանունով՝«Ճոն Ահին», որ թարգմանաբար նշանակում է «Մահվան ոգի»: 

Հայրենասեր մտավորականի ու ազգային գործչի բազմարդյունք գործունեությունը փառազարդում են այն էջերը, որոնք կապվում են «Նեմեսիսի»՝ Եղեռնի կազմակերպիչների հետ հաշվեհարդար տեսնելու ծրագրի իրագործման հետ, որ, ինչպես ինքն է բնորոշում, «սրբազան խենթի» ամբողջական ու անմնացորդ նվիրումն էր եղեռնազարկ հայրենիքին:

ԴԵՐԵՆԻԿ ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ / Գոգոլի արձանը

Պատմում են, որ Հայրենական պատերազմի ժամանակ ֆա­շիստները վայր գլորեցին Գոգոլի արձանը և գնացին: 

Բայց ինչո՞ւ արին այդ, Գոգոլին ոչնչացնելու համա՞ր, կարելի է ոչնչացնել մի շենք, ավերելով, ցրիվ տալով, ջար­դելով գերանները... Բայց ի՞նչ կարելի է անել իրեն՝ Գոգոլին, վայր գլորելով նրա արձանը և գնալով:

Գոգոլը կծիծաղեր, թշնամու հետևից կնետեր իր խոսքի նետը և կսպաներ։

Օ ՜, որքան վտանգավոր է ձեռք բարձրացնել Գոգոլի վրա:

ՔԱՂԱԲԵՐՈՒՄՆԵՐ ՇԻՐՎԱՆԶԱԴԵԻ «ԳՈՐԾԱԿԱՏԱՐԻ ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆԻՑ» ՎԻՊԱԿԻՑ

... Նշանավոր էր այդ օրը։ Ես այն ժամանակից մինչև այսօր էլ չեմ մտաբերում իմ կյանքում մի այնպիսի զվարճալի օր, չնայելով, որ այժմ բազմապատիկ բախտավոր հանգամանքներում եմ ապրում։ Հյուրերը մի-մի բաժակ օղիով շնորհավորեցին հորս, իսկ ինձ օրհնեցին հազար տեսակ օրհնանքներով։ Մի քանիսը նրանցից, ինձ շատ խրատներ տվեցին իմ ապագա կյանքի խելոքությամբ և խոհեմությամբ վարելու մասին։ Ես այդ խրատներից միայն մեկն եմ հիշում․ նա ինձ վրա խիստ խորը տպավորություն արավ, և ես երբեք չեմ մոռանա այդ խրատը։ Նա մինչև այսօր եղել է իմ կյանքի ղեկավարը, նույնը պիտի մնա և մինչև իմ մահը։ Խրատողը մեր հարևան մանրավաճառ Թորոսն էր, մի, ինչպես պատմում էին, խելոք մարդ։ 

— Ո՛ւր որ լինիս, ինչ գործի որ կպչես, — ասաց նա, — աշխատիր քեզանից մեծերի հավատարմությունը գրավել դեպի քեզ խոնարհությամբ, լռությամբ։ Աոաջին քո հոգսն լինի մեծերիդ աչքում սիրելի դառնալ, փաղաքշելով, կեղծավորելով, շողոքորթելով։ Չթույլ տաս, որ քեզ խաբեն, բայց աշխատիր, որ ամեն ժամանակ ինքդ ուրիշներին խաբես քո խելքով։ Այնտեղ,ուր տեսնես, թե մի կոպեկի անգամ շահ ունիս, ամեն միջոց գործ դիր այդ շահը չկորցնելու։ Վնաս չունի, հարկավոր եղած ժամանակ սուտ էլ ասա, միայն թե մեջտեղ շահ ունենաս։ Վերջապես, միշտ մտաբերիր Քրիստոսի պատվերը․ «Եղեք խորամանկ, ինչպես օձ, իսկ միամիտ՝ ինչպես աղավնի»։

ԴԵՐԵՆԻԿ ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ / ԳՐԱԴԱՐԱՆ

Մի ամբողջ մարդկության աչքեր նայում են այս պահարան­ներից։ Բազմահազար այս գրքերում մտածում և լռում է պայքարող, հիացող և թախծող մի մարդկություն։ Ահա սեղանների շուրջը բազմաթիվ գլուխներ, նույնպես խոր­հող և ստեղծագործող կքվել են այդ գրքերից շատերի վրա։ Մարդ­կային հոգու անհուն աշխարհը։ Ի՞նչ են որոնում նրանք այդ գրքերում։ Կյա՞նք և հավերժությո՞ւն։— Ապրե՞լ, մնալ անվե՞րջ, հասնել ապագայի՞ն, գնալ նրա հետ դեպի անմահությո՞ւն... Բայց սա ի՞նչ է թրթռում օդի մեջ։ Պլպլացող փոքրիկ աղոտ լույսի պես անցնում է նա այղ գլուխների վրայով, կտրում գրադարանի տարածությունը։ 

Օ՜, ցեցն է դա։ 

Ցեցը ̀գրադարանների տխուր բնակիչը։ Սպառնալիքը ամեն տեսակ գրքերի։ Այնքան փոքրիկ է նա, բայց ինչքան մեծ սառ­նություն է փչում նրա թևիկներից։ Չար մահվան շունչ կա այդ սառնության մեջ: Ես կարծեմ տեսնում եմ նրա փոքրիկ միկրոսկոպիկ դեմքը, որ անհուն թախիծով և իրոնիայով նայում է չորս կողմ... Նայում բոլոր ստեղծագործողներին, մտածողներին, հա­վերժության համար գրողներին։ 

Կարծեմ ժպտում է նա օձային ժպտով, թե մռայլվում է իբրև մահվան դիմակ։ 

Եվ ճախրում է նա այդպես մարդկային մտքի և ստեղծագոր­ծության վրայով։ Իմաստության վրայով։ 

Զգո՜ւյշ նրանից։ Դա մտքի, հոգու ցեցն է:

ՊԱՈՒԼՈ ԿՈԵԼԻՈ / Դա հնարավոր չէ

Երբ դու անցնելու լինես քո ճանապարհը, կհանդիպես դռան, որի վրա գրություն կլինի,- ասաց ուսուցիչը,- վերադարձի'ր ինձ մոտ և տեղեկացրու̀ ինչ է գրված այնտեղ:

Մի անգամ, մարմնի և ոգու որոնումների ճանապարհին, աշակերտը տեսավ դուռն ու վերադարձավ վարպետի մոտ:

-Այնտեղ գրված էր. «Դա հնարավոր չէ»,- տեղեկացրեց նա:

-Գրությունը պատի՞ վրա էր, թե՞ դռան,-հարցրեց ուսուցիչը:

-Դռա'ն,-պատասխանեց աշակերտը:

-Լավ, այդ դեպքում ձեռքդ դիր դռան բռնակին և բացի'ր այն:

Աշակերտը հնազանդվեց: Քանի որ գրությունը դռան վրա էր, ուրեմն ̀ ճանապարհ էր ցույց տալիս, ինչն էլ հենց անում էր դուռը:

Երբ դուռն ամբողջովին բացվեց, գրությունն այլևս չերևաց: Եվ աշակերտը ներս մտավ:

ԱՅՍՕՐ ԼՐԱՆՈՒՄ Է ՍՈՒՐԵՆ ԱՅՎԱԶՅԱՆԻ ԾՆՆԴՅԱՆ 102-ԱՄՅԱԿԸ

Ասում են՝ գրողի ստեղծագործությունը մինչև խորքը հասկանալու համար պետք է ճանաչել նրա հայրենիքը, այն, որ հին հայերեն կոչվում էր ծննդյան ու սննդյան տեղի: Եթե այս պահանջն իրավացի է առհասարակ, ապա Սուրեն Այվազյանի պարագային պարտադիր ու ճշմարիտ է կրկնակի: Այն լեռնաստանը, ուր Սուրեն Այվազյանն է ծնվել, անցկացրել մանկությունը, ստացել նախնական կրթություն, որպեսզի հասուն տարիքում վերադառնա նրա գիրկը, հյուսվի նրա առօրյային ու պատմությանը, գրի նրա գեղարվեստական կենսագրությունը եւ վերջն էլ հավիտենական նինջով փարվի նրան` գումարվելով նրա դժվար պահվող սակավ հողին, - կոչվում է Զանգեզուր, իսկ հին անվամբ` Սյունիք-Սիսական: Երբ քայլում ես Սյունիք-Զանգեզուրում, քեզ հետ խոսում են սարերը, քեզ իր գիրկն է առնում այս բիբլիական լեռնաստանի բնակչության բազմահազարամյա պատմությունը, որի ամեն մի դարը լի է քաղաքական ու մշակութային մեծագործություններով: Բայց ամենից առաջ գրական կյանքով, ժողովրդական պատկերավոր մտածողական այնպիսի փայլատակումներով, որ հատուկ էր ոչ միայն կոչմամբ գրողներին` հինգերորդ դարի Մովսես Քերթողին կամ վեցերորդի Պետրոս քերական-բանաստեղծին, յոթերորդի Ստեփանոս Սյունեցուն կամ նրա քույր, հայոց առաջին բանաստեղծուհի-երաժշտագետ Սահակադուխտին եւ հաջորդ դարերի հայոց գրականությունը զարդարող շողշողուն անուններին, - այլեւ ամբողջ այս լեռնաստանի բնակչությանը` սովորական աշխատավորից մինչեւ իշխանավոր ավատատերը: