ԱՐՏԱՇԵՍ ԱՐԱՄ / Մեր անաստվածն ու ելքից դուրս հավատավորը

Նա եկել էր Նաիրի երկրի մշուշներից: Եկել էր մեր վաղնջական գոյության հեթանոս հեռաստաններից: Այրարատ երկրի քամին շաղափում էր նրա արևահար դեմքը, թրթռացնում արքայամեծի նրա թիկնոցը, և օրը լեցուն էր նավասարդյան առավոտվա արբեցնող բույրերով: Նա եկել էր հայոց անցյալի մութ ու օրհասված կեռմաններում չծնված մեր բոլոր հանճարների փոխարեն: Եկել էր, որ հավասարակշռեր մեր ցավն ու հրճվանքը, զգաստությունն ու գութը, հույզն ու բանականությունը: Այդպես իր վաստակով խոնջացած ձկնորսն է վերադառնում բաց ծովից: Այդպես կեսարն է տիրական ու վստահաքայլ տուն դառնում հերթական, հաղթանակով պսակված արշավանքից. <<Ես գալիս եմ, ահա ‐ նայեցեք,նայեցեք: // Ես գալիս եմ ահա‐ դարերից ‐ Ու բերել եմ ինձ հետ երազները իմ սեգ: // Ու երգերը ցնդած օրերի>>: Ծնվել էր, որ արնամած, քարակոփ տողերով ոգեր <<Ես իմ անուշ Հայաստանին>> և վեր կանչող, կապույտ լույս դառնար Արարատ լեռան կատարին: Ծնվել էր, որ այդ մարմրող <<Անուշ Հայաստանին>> մի նոր լույս ու ջերմություն հաղորդեր և իր Ցեղը փրկեր հեղձամահ լինելուց: Ծնվել էր <<շոգ շնչի տակ Օրմուզդի թևի>>, և նրա կրակոտ սիրտը մեկ վայրկյան իսկ չպիտի բաբախեր առանց կապույտում ճախրելու հաճույքի: Ծնվել էր կարսեցի Աբգար աղայի օջախում, ամենասովորական հայի կերպարանքով և Արարչի տված հատուկ բոլորանվեր քանքարով: Ծնվել էր մանուկ աստղի պես ճառագելու, ծեր ծաղկողի պես` ուսուցանելու: Ծնվել էր իբրև <<անհաղթ արու, որպես հրաշք` ելած հայ ցեղի արգանդից>>: Եկել էր պահանջելու վհատ ժամի մեր այրական տոկունությունը, խրախճանքի ժամի` մեր զգոնությունը: Չարենցն էր` հաստատաքայլ, անընդմիջելի ու անմեկնելի:
Աշխարհը սրերի շառաչ էր ու վառոդի ծուխ, իսկ ինքը հավերժական ու անխոտոր երկիրն էր ու հողը: Այդ հող ու երկրի տերն ու զավակը: Մեր անանձնական սիրո խելառ տղան, մեր երկնասույզ տենչանքների խռովահույզ ասպետը: Մագաղաթյա մատյանի այրված թերթն էր, կիսավեր տաճարի կիսաքանդ կամարը և` <<հնամյա քաղաքների հազարամյա քարը>>: Նա չսպասեց ժամանակի փորձությանը: Նա մարտահրավեր նետեց գալիք բոլոր ժամանակներին և հեռացավ համբուրգյան հաշվի գերազանցությամμ: Նա չխնայեց ինքն իրեն և պատշաճը մատուցեց շփացած դիպվածին: Գիշե՛ր: Ցո՛ւրտ: Մենությո՛ւն: Կասկա՛ծ: Ահագնացող բառի առկայծումներ: Պահի պաճուճանք: Հավիտենության մարմին: Ոգու և բանականության համանվագ: Չարենցը: Հուշը չի թողնի, որ մոլորվես: Հավատը չի թողնի, որ գայթես: Ցավը չի թողնի, որ կուրանաս: Պրկված մի պատում, որի առաջընթացը պատուհասով անգամ չի ընդմիջարկվում: Իմացության սկիհներում պղպջացող կարմիր գինի: Բառեղեն շապիկ հագած մորմոք: Լեռն ի վեր շարունակվող Հույս: Հայի՛ հույս: Հայերե՛ն հույս: Միևնույն ռիթմի մեջ շեր ու շարական: Չարենցը: Այրական, անվրեպ հայեցում, հույզի խենթացնող հանդիսանք, և իրականության ալիքվող շղարշից անդին` մոգված ու մոգական բառեր: Հեթանոսական մեհյանից մինչև քրիստոնեական նախագավիթ զրնգացող, հուսադրող ձայն: Չարենցի ձայնը… Ո՞վ պիտի գրեր <<Գիրք ճանապարհին>>: Ո՞վ պիտի հեղինակեր <<Ասպետականը>>,‐ հարցախույզ շշնջում ենք իրարու ականջի, բայց և քաղաքակիրթ ազգի մեր կերպը ապահոված, պատասխանում ենք ազգովին` Մե՛նք: Թող որ այդպես լիներ. Չարենցը չէր նեղսրտի: Չարենցը այդպե՛ս էր պատկերացնում: Չարենցը այդպե՛ս ցանկացավ: Կարողացիր և հոգեմաշ, քսու օրերի մեջ, խուսանավող ոգու ետևից, անմռունչ քարշ տուր քո չարչրկվող մարմինը, քարշ տուր այնպես, որ դավի ետհարվածից, քո կնճռվող‐այլաձևվող դեմքով, չշրջվես դեպի անդունդը: Չարենցը կարողացավ և իր զորությամբ հավելեց իմ և քո կարողանալու եռանդը: Բանաստեղծ էր: Մեր Ցեղի թանձրուկով կերտված: Չլսված, ոգեսույզ տաղեր էր շաղ տալիս աջուձախ, բայց գերխնդիրը նրան ավելի հեռուն էր տանում: Կենաց շրջագծով ասպարեզ էր նետվել անկոտրում, աննվաճ ոգին: Դավն անզորացած ատամներն էր կրճտացնում: Ամեն ինչ արվում էր հանուն նրա, որ դեպի վեր, այնկողմնային շերտերը միտող գիրը չփլուզվի, սերը չամլանա, հավատը չխեղվի. <<Եվ ոգին // Նաիրյան ոգին, // Տատրակի նման թևաթափ, // Ընտանի իր հին մորմոքին // Հեծում է իր վիշտը տևական>>: Մինչև ե՞րբ, Վարպետ: Եվս քանի՞ տարի և քանի՞ դար: Ինչո՞ւ պապանձվեց քո այնքան երազած եղջերափողը: Պապանձվե՞ց արդյոք: Քո ձայնը քո բանաստեղծության միջով մեզ է հասցնում քո հուսադրանքը, և մենք քո մեծության լույսի տակ ենք դիտարկում մեր բացվող օրն ու մեր ապրած պահերի հավաստիությունը: Յուրաքանչյուր հայ իր արյան հիշողությանը ապավինած գիտի, որ յուրաքանչյուր նոր ժամանակ ունենալու է իր՛ Չարենցին, ապրելու է իր՛ Չարենցով: Եվ դու հիմա ավելի կաս, քան քո ապրած օրերին էիր, և որ վաղն ավելի ես լինելու, քան հիմա ես: Դու այնքան ես մերը, և քո ստեղծածի խորերում այնքան ճշգրտորեն ես մատնանշել մեր կերպը, որ երբևէ թույլ չես տվել, երբեք թույլ չես տա, որ մե՛նք քեզ փնտրենք: Դու ինքդ ես գալիս, ամենօրյա բարի լույսի պես լցում ես մեր պաղ մենությունն ու մեր կրակոտ ծեսերը: Եվ եթե այդպես է, ապա ինչ կարիք կա բյուր անգամ ու առանց դադարի վերապատմելու քո ապրածը, անկանգ հնչեցնելու քո երգածը: Բայց պարզվում է, որ կա իբրև անխոտոր հավատացյալի պարտադիր աղոթք: Իբրև հայոց շռայլորեն հատկացված թթվածին, քո առաքած ոգեղեն շունչը առասպելորեն արգասաբեր եղավ, և մեր ստեղծանելու ճիգը ծաղկեց դրախտի ծառի հանգույն: Եվ այս դժվար, ցնորական աշխարհում, հավերժորեն տեսլահար հայի հետչարենցյան կյանքը Չարենցի լուսապսակից դուրս ընկալել հնարավոր չէ: Եվ եթե իրականում հայի անպաշտպան թիկունքում կար Տիրոջ զգայուն‐հոգածու‐հովանավոր աչքը, ապա դու` հայ քերթողական արվեստի վարպետաց‐վարպետդ, նրա աջ կողքին էիր: Տիրոջական էր ու անկասելի` ոչ միայն ոչնչով չեզրագվծող քո ընդվզումը, այլ նաև՝ ճգնակեցական տրտմությամբ պարուրված մենությունը քո: Քո ասպետական բանաստեղծության խորերից զվարթաձայն գոտեպնդող բառեր դուրս ծփացին, և նորին մեծություն պոեզիան իր փղոսկրե գահաթոռի վրա խանդով շուռումուռ եկավ: Նետը թիրախին էր դիպել և դիպել էր ճիշտ ժամանակին: Քո սեգ ճակատին ընտրյալներին հատուկ խարանն էր, սև շրջագիծը ուր որ է պիտի փակվեր, դու քեզ հետ պիտի տանեիր քո անհուն Տառապանքը, իսկ քո Տառապանքի շենշող պտուղները ի վայելումն պիտի մնային մեզ: <<Կարսը թողած, Կարսի այգին>>, մարդ էակի տենդահար արյունից ծիլ տված երկրային մեղքի թափանցիկ մաշկի տակ վերնային բարեծնության ցոլանքներ կային, ճերմակ ցնորքից թև առած մի կարապ, դյութանքի կապտացոլ ջրերի վրայով, դեպի անվերջությունն էր լողում. <<Եվ հայրենի երկինքը մով…>>: Գլխավոր մագիստրալի վրա ինչ‐որ բան էր կատարվում: Կատարվում էր գրեթե անհնարինը: Ավերելու‐վերաշինելու տենդի մեջ` խռնված, ծովացող ամբոխ կար: Խաթարվել էր այն, ինչը գոյաբանական դաշնություն է հորջորջվում: Հիմա, էսքան տարի անց, փորձագետի ինքնավստահությամբ կարելի է ստույգ բանաձևել, թե էն առուփախի օրերին ի՞նչ էր կատարվում: Բայց ինչ‐որ մեկը պե՞տք էր հարկավ, որ հենց էն ժամանակ վճռի պես հնչող իր այրական պատասխանը տար կատարվածին: Եվ պատասխան տվողը նա եղավ: Ոչ ներկաների կասկածամտությունն էր նրան ահաբեկում, ոչ` եկողների վրիպած պարսավանքը, և նա իր պատասխանն էր փորձում: Նա՛: Մեր վստահը: Մեր անհամբերը: Մեր ըմբոստը: Մեր արուն: Մեր անաստվածն ու խելքից դուրս հավատավորը: Մեր ամենաերջանիկն ու ամենադժբախտը: Մեր անվրեպն ու շփոթվածը. <<Ու կանգնել եմ ես, // Լեռների վրա իմ ավեր երկրի, // Կանգնել խանդասիրտ ու երգ եմ ասում, // Խնդասիրտ, արի, // Եվ նետում եմ իմ երգը հողմաձայն // Ժողովուրդներին բոլոր կողմերի // Բոլոր կողմերում տառապող մարդուն…>>: Այսպես միայն հայը կարող է երկնել: Իր բանադրյալ մենության հետ չհաշտվող և աստուանդ անքեն եղբայրության ծիրեր փնտրող հայը: Գալիլեյ‐բրունոներից սկսյալ մարդկությունը երդվյալ‐ինքնամոռաց խենթերի շատ էր տեսել, բայց քո հայտնությունը, Չարե՛նց, նրանց ջղաձիգ տողանում անգամ պարականոն էր հույժ, զի քո գոյն ու երգը իր դրսևորույթի մեջ հայ էր ու հայերեն համամարդկային մնալու չափ: Դու պարզապես ու միշտ Չարենցն էիր: Քո խանդավառ սերը անվնաս, զգաստացնող ատելության սաղմեր էր կրում իր ներսում, իսկ ատելությունը անհուն սիրուց էր հունցված. <<Դու լոկ Չարենց ես, միայն Չարենց‐ ..... ու վարանոտ>>: Մի հսկա, մոռացված երգեհոն, վեհացման կոչ անելով, քո 19 տաղն ու բանաստեղծությունն է հնչեցնում, μայց գերակա ճշմարտությունն այն է, որ քո մասին ըստ էության գրել հնարավոր չէ, քո մասին հնարավոր է մխանքով, մաքրագործվելով, վերապրել, քանզի նույնիսկ Աստվածաշունչը Աստծո կենաց տարեգրությունը չէ: Աչքերը` փակ, դու քո աչն էիր տանում: Շփացած ու շնացող իրականությունը որքան քոնն էր, նույնքան` ուրիշներինը: 

Պարզապես դու զուրկ էիր ինքնապաշտպանության տարրական բնազդից: Հոգու ու մարմնի ապահովության երաշխիք չկար, և դու խոյընթաց վերելքի մեջ թրծեցիր քո միտքն ու հոգին: Պատեհապաշտի զրահը քոնը չէր, և դու պատահական անցորդի կրավորականությամբ չէիր կարող հետևել աշխարհիկ անցուդարձին: Եկավ մի պահ, երբ դու անտեսել էիր շարժման ուղղությունը և խուսափում էիր պարապ ընթացքից: Քոնը և ուրիշներինը անջրպետված էր վերնային մի կամքով, և դու պարզ տեսնում էիր, թե այդ ուրիշները ինչպես են վախվորած ծիկրակում ցանցաճաղերի հակառակ կողմից: Բայց դու Էպոսի Մանկան պես խաղում էիր կրակի հետ: Դու մտրակում էիր իրականությանը, ինչպես կենդանավարժը` անհնազանդ վագրին: Եվ քո հարվածների տակ կուչ եկած իրականությունը լցվում էր անհուն մի ոխով: Դու արարչորեն շռայլ էիր և՛ կյանքում, և՛ բանաստեղծության մեջ, և երբ տեղ հասավ տխրահռչակ հոկտեմբերը, դու չէիր կարող և չպահածոյացրեցիր կրակից սերված քո ներշնչանքի պաշարները: Դու երգեցիր ամբողջ ձայնով և պիտի երգեիր: Դու բանաստեղծ էիր և մանկան թեթևությամբ տրվեցիր Պատրանքին` անվերադարձ գրավ դնելով քո ոգեղենիկ կյանքը: Դու սիրահարված պարմանի պես, սուլելով տուն էիր շտապում, արագորեն պսակազերծվող Պատրանքը պղտորելով արյունդ, խենթացնում էր քեզ, բայց այդ խենթությունից անգամ հավերժական գլուխգործոցներ էին սերվում: Դու Չարենցն էիր: Դու կարող էիր հանուն Սուրբ‐սրբոցի, առանց նահատակի կեցվածք ընդունելու, առաջին իսկ պատահած կեռմանում դատարկել երակներիդ ազնվական արյունը, միայն թե թիզ անգամ չշեղվեիր ճանապարհից. <<Քայլիր դու սակայն, գնա անդուլ // Դեպի քարքարոտ բարձրություններ‐ // Եվ եթե ընկար,‐ բուքն հռնդուն // Թող վերջին խինդով վրադ ձյունե…>>: Ո՞վ, ո՞ր երկրում էր ասում: Այդ ինչ անվերջանալի միստերիա էր առ Գեղեցկությունն ու Բարին: Տ՛եր, այդ ո՞վ կապանք դրեց, և դու չկարողացար ճանաչել քո խենթավուն ու նվիրյալ զավակներին: Գո՞ւցե ճանաչեցիր, բայց ժամանակ չունեցար բռնելու նրանց ձեռքը և ուղեկցելու մինչև ելքը փրկության: Գուցե՞ դա քո հերթական փորձություն‐խաղն էր ի պետս ամենակալիդ զվարճության, և դու արարչորեն ապշած էիր քո այդ <<խորթ>> զավակների համառությամբ ու անկաշառությամբ: Եվ, գրողը տանի, ինչպե՞ս չասես, որ հոգեվարքի մեջ անգամ նրանց մրմունջը, իբրև բանաստեղծություն, ասպետական էր ու առինքնող. <<Գիշերը ամբողջ հիվանդ, խելագար, // Ես երազեցի արևի մասին: // Շուրջս ոչ մի ձայն ու շշուկ չկար‐ // Գունատ էր շուրջս, գիշեր ու լուսին>>: Ազգային առաջնայնության բարդույթով չեմ տառապում, բայց վստահ եմ, որ պոետական չքնաղ տիպարներով շքացած իմ սիրելի Ֆրանսիան չի ծնել և չի ծնելու Չարենց: Այստեղ պատճառը լոկ Չարենց հանճարի աններելիորեն հայերեն (այսինքն նաիրյան) տաղերն ու քերթվածները չեն: Պարզապես այս բանսատեղծի գոյաբանական հյուսվածքներում դարերով կուտակված մեր անկշռելի ցավն ու հայտնության հրաշքն են մեկտեղված. <<Ինչպես երկիրս անսփոփ, ինչպես երկրիս բախտազուրկ, // Ինչպես երկիրս ավերակ ու արնաներկ // Մխում է սիրտս հիմա որբ, մխում է սիրտս բախտազուրկ, // Մխում է սիրտս` ավերակ ու արնաներկ…>>: Ցո՛ւրտ է, մո՛ւթ, նեղվա՛ծք: Խոնավությունից խարխլված տան ձեղունը դեպի ցած է հակվում, և ի ելք ու փրկություն մեզ բոլորիս, թույլ տուր դառնալ դեպի քո Լուսապսակը: Դառնալ ու չկարկամել: Թույլ տուր բաց անել անցյալ ժամանակի դարպասները և համրաքայլ ընթանալ դեպի Գաղտնիքը քո: Էն ճապուկ ու ճարտար ճորտերից ո՞ւմ սրտի տրոփն էր, որ զուգահունչ եղավ քո սրտի տրոփյունին, տեսլահար դարձրեց քեզ և քո ոգու երկինքը պսակեց հեթանոս ցնծության աղաղակներով: Արբշիռ գույների այդ ինչ արբեցնող հորձանք էր, որ չամփոփվեց ճերմակ թղթի տիրույթներում, ծփաց, ծովացավ, և աշխարհը մեկ վայրկյանում նորահարսի պես գեղեցկացավ: Մեր հին, հանճարեղ վարպետներից ո՞ւմ մոգական կանթեղն էր պլպլում քո հրաշքներով ծանրաբեռ գրասեղանի անկյունում. <<Բորբ մի աղջիկ զարկեց ձեռքով իր բոց կոնքին, // Ու վերևից խնդաց զվարթ ու ոսկեձայն.‐ // Հազար վարդեր կրակվեցին շուրջը, կողքին, // Հազար խաշխաշ, ու գարնան օր, ու ծիածա>>¦: Դու ընթանում էիր բեռնաձիու պես դանդաղ ու հաստատաքայլ: Դու քայլում էիր առանց շունչ առնելու: Քո ճանապարհը երբեք չզիգզագվեց, և մոգելով այն քեզ վեր էր տանում: Դու ծնվել էիր իբրև Հարդագողի ճամփորդ, և մոռացված Հարդագողի ճամփորդները մեկ առ մեկ վերածնվում էին քո մեջ: Քեզ կանչում էր Չարից հալածված և Կապույտ բարձունքներում քո հանդիպմանը սպասող, քո անխամրելի տենչանքների Նավզիկեն: Մկրատվեց երկրային կյանքիդ թելը, բայց անկրկնելիորեն գունագեղ պատումը չընդհատվեց, դեռ ավելին` ղողանջեց ու ահագնացավ: Ճշմարիտ գյուտը երբեք չի կորսվում, և քո գտածը, օրերի ու տարիների մեջ ձգվեց տաք ու թրթռուն երակի պես. <<Եվ կկանչեն նրանք, մինչև անշնչացած` // Վայրկյաններիս վերջին երազի մեջ` // Ինձ համբուրե իբրև իր Ուլիսին տենչած` // Վերջին շնչին կառչած իմ Նավզիկեն…>>: Երբ իմ Շուշանիկ դուստրը իր զնգուն ձայնով, քո <<Ես իմ անուշ Հայաստանին>> է հնչեցնում, երբ իմ Ալվարդ քույրը քո <<Իմ աչքերի մեջ այնքան…>> տաղն է երգում, ես հավատում եմ, որ նորից ու նորից, երկնքի կապույտին հառված իմ Ցեղի աչքերում փրկության ու հրաշքի աստղիկներ կշողան և <<Էլի գարուն կգա, կբացվի վարդը>>: Չարե՛նցն էր ու իր տեղը չէր գտնում: Երկրային պատշաճությամբ սարքված փարախում հայտնված այդ հրեղեն ձին: Նա իր տեղը չէր գտնում, քանզի տեղ կոչվածը նրա համար միայն Երկիր մոլորակի Հայաստան կոչվող մթնածեփ ու օրհասված անկյունը չէր, այլ` բովանդակ աշխարհը: Նրա արիությունը առինքնող էր ու գեղեցիկ` ինչպես տիեզերական լույսը: Իսկ նրա բանաստեղծական բառի դյութանքը ծավալվում էր նույն այդ տիեզերական լույսի արագությամբ: Թող աշխարհը կախարդվի ու փորձի մեկնաբանել, իսկ մենք հոգու հերթական ծեսը կապրենք, թե ինչպես մեր Եղիշեն և աշխարհի Չարենցը զորեց ու մեկ հատիկ բառի մեջ տեղավորեց աշխարհի բոլոր բանաստեղծական համակարգերի հմայքն ու լույսը… Չի եղել 37 թվական: Իբրև ամենակուլ հողմ աշխարհով չեն անցել դավի ու քսության ժամանակները: Չի եղել քարի ու տոտեմի դար: Իր հուժկու թևերով, հայոց անհուն երկնքի սև ամպերը ցրելով, ճախրել է մի հզոր ու պայծառաչ արծիվ և Հարդագողի ճամփաներով հեռացել է դեպի անմահություն. <<Առավոտ կանուխ μարձրացիր, // Երբ դեռ նոր մարմանդ լուսանում է:‐ // Կտեսնես լուսաստղը կապտածիր, // Որ պայծառ ցոլքով բարձրանում է…>>:

Արտաշես Արամի <<Պոեզիայի և հակապոեզիայի ժամանակը>> (Ե., 2012) գրքից