ՀԱՍՄԻԿ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ / Հանգը Համո Սահյանի բանարվեստում

Գորիսի պետհամալսարանի մագիստրանտ, Կապանի Եվրոպական քոլեջի դասախոս Հ.Գրիգորյանի սույն հոդվածը (գիտ.ղեկավար՝ բ.գ.թ., դոցենտ Թ.Մարության, գրախոս՝ ԵՊՀ Հայոց լեզվի ամբիոնի դոցենտ Լ.Հայրապետյան) ներկայացվել է ԵՊՀ -ի հիմնադրման 95-ամյակին նվիրված հոբելյանական գիտական նստաշրջանում, որը տեղի է ունեցել 2014 թվականի ապրիլի 24-28-ը:ԵՊՀ Գիտական խորհրդի ս/թ հունիսի 25-ի որոշմամբ Հ.Գրիգորյանի աշխատանքը նույնպես երաշխավորվել է հրատարակության նստաշրջանի հոդվածների ժողովածուում: 

Համո Սահյանի չափածոն հատկանշվում է տաղաչափական յուրահատկություններով, հնչյունական նուրբ ընկալմամբ, հանգավորման ինքնատիպ համակարգով, երաժշտականությամբ, որոնց շնորհիվ հնարավոր է հասնել ձևաբովանդակային ներդաշնակության: Լինելով հնչյունային կրկնությունների հիմնական ձևերից մեկը՝ հանգը Սահյանի բանարվեստում առանձնակի տեղ է զբաղեցնում՝ հաճախ հանդես գալով ոչ միայն իր առաջնահերթ՝ հնչյունային դերով, այլև ստանձնելով կառուցվածքային, բովանդակային, սյուժետային, ոճական դեր:
<<Հանգի ոճական արժեքը, նրա գեղագիտական նշանակությունը ներդաշնակության բարեհնչության համար ավելի պարզորոշ են դառնում հատկապես այն ժամանակ, երբ նկատի ենք ունենում այն դերը, որ կատարում է տողերի վերջավորությունը չափածո ստեղծագործություններում>>[1]: Սահյանի հանգավորման համակարգը սահուն, բարեհնչյուն է դարձնում բանաստեղծական խոսքը, նպաստում է բնության երևույթների ներզգայական ընկալմանը, ձայնային պատրանք ստեղծելուն, այս կամ այն տրամադրության ընդգծմանը: <<Հայոց չափածոյին բնորոշ հանգիտության համարյա թե բոլոր ձևերը ինքնատիպ կիրառությամբ արտացոլվել են Համո Սահյանի ստեղծագործության մեջ>>[2]: Հանգը, ռիթմը, մեղեդայնությունը բխում են չափածո խոսքի ժանրային առանձնահատկություններից: Հանգավոր, մեղեդային բանաստեղծությունը հայ գեղարվեստական մտածողությանը բնորոշ է դեռ միջնադարից: Սաղմնավորված լինելով ժողովրդական բանավոր ստեղծագործության մեջ՝ հանգը հետզհետե թափանցել է անհատ գրողների գրարվեստի մեջ՝դառնալով չափաբերված խոսքի անկապտելի տարրերից մեկը:[3]

Հանգը չափածո ստեղծագործության հնչյունային ձևավորման հիմնական կողմերից մեկն է։ Այն գեղարվեստական արտահայտվածքի յուրահատուկ միջոց է և նպաստում է հուզական ներգործության ուժեղացմանը, ստեղծում արտահայտության որոշակի տոն: Հանգն այն երևույթն է, երբ բանաստեղծության մեջ երկու կամ ավելի տողեր ունեն նման (համահնչուն) վերջավորություն։ Օրինակ.

Կանգնեք այդպես իմ շուրջբոլոր, a

Հրամայեք, որ քարանամ b

Եվ ձեզ նման բոլոր, բոլոր a

Սերունդներին ընկերանամ:b[4]

Հանգի ամենակարևոր դերն այն է, որ հանդես գալով տողերի վերջում՝ ավելի է ընդգծում տողի՝ իբրև ոտանավորի հիմնական ռիթմական միավորի, ինքնուրույնությունը։ Հանգը կարծես մի ազդանշան է, որը հիշեցնում է տողի ավարտվելը։ Դրանով իսկ հանգը ուժեղացնում է ոտանավորի ռիթմը։ Բացի այդ, հանգն ավելի ճկուն, ներդաշնակ, երաժշտական է դարձնում բանաստեղծական խոսքը։

Հնչյունական մակարդակում այլևայլ դրսևորումներին անդրադառնալիս անհրաժեշտ է առանձնակի ուշադրություն դարձնել հանգավորմանը և դրա տեսակներին: Հանգի դերը քնարերգության մեջ առհասարակ վիթխարի է, իսկ Սահյանի քնարերգության մեջ հանգավորումն ունի հետաքրքիր և ուշագրավ դրսևորումներ: Բանաստեղծը գերի չի դառնում հանգավորմանը, և բովանդակությունը երբեք չի տուժում հանգի պատճառով, բայց և չի մերժում հանգավորված բանաստեղծությունը. <<Ես ծառա չեմ հանգ ու չափի / Նրանք են իմ ծառաները: /նտ 183/

Արտաքին հանգավորման բոլոր տեսակները հանդիպում ենք Սահյանի գործերում: 

ա) Կից հանգավորում (հանգով կապվում են հարևան տողերը) - aabb.

Հեռանայի, հեռանայի,
Մոռանալով մոռանայի

Չհիշեի քեզ:

Ծովն ընկնեի խելքիս ձեռից,

Ակունքներից և ափերից

Փախած գետի պես: 

Իմ ջրերում դառն ու անհուն
Կորցնեի տոհմ ու անուն

Ու կորչեի ես...

Թեկուզ բախտից գոհանայի,

Բայց ինձ ծովից գողանայի,

Նորից տայի քեզ:/նտ 14/

Այստեղ բացի կից հանգավորումից՝ հանգավորված են նաև 3-րդ և 6-րդ տողերը:

բ) Խաչաձև հանգավորում (կենտ տողերը հանգով կապվում են իրար հետ, իսկ զույգերն՝ իրար) - abab.

Ամեն ինչ երազ է եղել,
Մի խառն ու խանգարված երազ:

Ոչ ես եմ արտասուք հեղել,

Ոչ դու ես ծիծաղել վրաս: /նտ ,155 /

Ծիծեռնակները երկինք են խրվում,

Երկինքն են ճեղքում արևածագին,

Իրարից մի պուտ երկինք են խլում,

Բերանների մեջ բերում են ձագին: /նտ 159/

Ծաղկունքի հեղեղ է փրփրում

Անտառի աչքի առաջ:

Կարոտած ականջ է փնտրում

Զարթոնքի հողոտ մի շառաչ:/48/

Ինձ կանչեցին, նորից տարան

Սյունյաց բարձրիկ կատարները,

Թելիկ-թելիկ, պարան-պարան

Իմ մանկության կածանները:[5]

Աստծո զուլալ արտասուքով 

Լվացվեցին իմ վերքերը,

Ի չիք դարձան խուլ շշուկով

Խոստովանած իմ մեղքերը: /նտ/

Սահյանի բանարվեստում գերակշռում է խաչաձև հանգը: Ուսումնասիրված բանաստեղծությունների մեծ մասը գրված է խաչաձև հանգավորմամբ (206 բանաստեղծություններից 109-ը):

գ) Օղակաձև հանգավորում (հանգով կապվում են առաջին և չորրորդ տողերն իրար հետ, իսկ միջին տողերն՝ իրար) – abba

Ես ինչ ասեմ, անտառ, քո ականջին,a

Որ քո շնչից չքվեն հողմերը չոր,b

Որ խորշակը չանցնի սրտիդ միջով b

Եվ չսպառնա երբեք քո ավանդին: a /ՔՊ, 87/

Սահյանն ունի նաև անհանգ գործեր/սպիտակ ոտանավոր/.

Չկաք…Ոչ դու, ոչ էլ քամին,

Յոթ աշխարհ էր մեզ բաժանում…

Տարիների բերածն, ավաղ,

Տանջանքի հոտ, ցավի հոտ էր:[6]

Մի բիծ անգամ չի կպչելու

Ձեր նենգության կուպր ու ձյութից

Հոգու թռիչք, սրտի մորմոք

Սիրո սարսուռ Հայաստանին:/նտ, 138/

Շատ է տեսել արյուն ու ցավ,

Ինչ կլինի այսուհետև

Բարի աչքով նայես, Աստված,

Իմ այս մի բուռ Հայաստանին:/նտ, 139/

Ոճական զգալի հնարավորություններով է օժտված ներքին հանգը, որն առաջանում է միևնույն տողի ներսում կամ հարևան տողերի միջին մասում: Սահյանը, ըստ հարկի ու պահանջի, բավական հաճախ է օգտվում դրանից՝ երաժշտականը զուգորդելով հույզին ու ապրումին: Ներքին հանգ կազմում են հիմնականում նմանահունչ բառերն ու արտահայտությունները: Նկատելի է, որ սրանք բանաստեղծության կառուցվածքը հստակեցնում-պարզեցնում են՝ զերծ պահելով ավելորդ խճճվածությունից, դրանից բացի հնչյունական բազմազան-բազմագույն հատկություններ են հաղորդում գրվածքին:

Այս հանցավոր աշխարհին,

Վաղանցավոր աշխարհին,

Խեղճ ու հզոր աշխարհին

Ինչ ասեմ, որ հասկանա:

Տեր ու անտեր աշխարհին,

Այս անհամբեր աշխարհին,

Այս անտարբեր աշխարհին

Ինչ ասեմ, որ հասկանա:[7]

Քանի որ հայերենում բառերի մեծ մասը վերջահար շեշտ ունի, մեր քնարերգության մեջ գերակշռում է արական հանգը։ Հայերենում շատ ավելի քիչ են իգական հանգերը, որոնցում շեշտվում է տողի նախավերջին վանկը։ Սահյանը հաճախ է օգտագործում իգական հնչեղության հանգեր, որոնց հնչեղությունը շատ է տարբերվում մեր լեզվի համար օրինաչափ արական հանգերից: Այդ կերպ կարծես ավելի հեշտ է լինում տողը կամ կիսատողը ներքուստ փակ ու ավարտուն դարձնել:

Դու իմ միակն էիր, ինչպես Հայաստա՛նս,

Տանս ճրագն էիր և ծուխն էիր տա՛նս:

Քոնը՝ իմն էր, իմը՝ քոնն էր հավիտյա՛նս,

Դու իմ միակն էիր, ինչպես Հայաստա՛նս:

Իմ տերությունն էիր և իմ երկի՛րն էիր,

Լրումն ու լիրն էիր, ճակատագի՛րն էիր

Եվ իմ միակն էիր, ինչպես Հայաստա՛նս:

Իմ կյանքի գի՛նն էիր, իմ Ծիր Կաթի՛նն էիր

Եվ իմ բաժի՛նն էիր, և իմ բագի՛նն էիր,

Դու խառնված էիր շնչիս, էությա՛նս...

Դու իմ միակն էիր, ինչպես Հայաստա՛նս: /ՔՊ 153/

Սահյանի գործերում հանդիպում ենք նաև այն երևույթին, երբ իգական հանգը խոսքի ներսում կատարում է կայուն ու մշտական ներքին հանգի դեր՝ խտացնելով հատածի դադարի ռիթմական նշանակությունը, իսկ եզրահանգի հետ ունեցած իր նմանությամբ ստեղծում է այն տպավորությունը, թե տողը բաժանվում է համաչափ ու համազոր կիսատողերի:

Իմ ապրած կյանքը / խառն ու երկար էր,…..a.....b

Ծանր ընդվզում էր/ ամեն մի քայլը,….. b….. a

Չար էր ոսոխը, / երկինքը քար էր, ….. a….. b

Հեռու, հեռու էր / աստղերի փայլը:….. b….. a

Կիսատողերի և տողավերջի հանգերի սխեմայից պարզ երևում է չափական նվազագույն միավորի՝ կիսատողի, համաչափ ու ներդաշնակ դասավորության կարգը: Այսպիսի դեպքերում բանաստեղծը երբեմն ձգտում է ավելի ճոխացնել ու հարստացնել հանգային դաշնակը՝ խորացնելով հանգակցվող բառերի նեցուկի նույնատիպ հնչյունների թիվը: Այդպիսի բանաստեղծությունները ենթադրում են շարահյուսական, հնչերանգային ու չափական հատույթների համընկնում, իսկ դա կատարվում է ենթագիտակցության մեջ խոսքի տարբեր բաղադրիչների միաժամանակյա տրոհմամբ ու կազմավորմամբ:

Հանգերի մեջ հնչյունների համընկնումը կարող է լինել լրիվ ու մասնակի։ Երբ տողավերջի հնչյունները նույնությամբ կրկնվում են մի ուրիշ տողի մեջ, այդպիսի հանգը կոչվում է ճշգրիտ (ծեգին-հոգին, արյունամած-քամած, սարերի-օրերի)։ Մոտավոր հանգերի մեջ նման հնչյունների կողքին լինում են նաև մեծ կամ փոքր չափով իրարից շեղվող կամ ակնհայտորեն տարբեր հնչյուններ (ձայնավորներ և բաղաձայններ)։ Օրինակ՝ մանուկ-անամոք, ավար է-խավարը, տրտում-ապարդյուն, մահ-համար-հիմա, անդին-անթիվ, հանդեպ-անդեմ, վերելք-քերենք, կրակ-գրած, փախչող-թախծոտ,այնտեղ-անթև և այլն։ Մոտավոր հանգի մեջ կրկնվում են ոչ թե նույն, այլ իրար նման, իրար հիշեցնող հնչյուններ, կամ հանգ կազմող հնչյունների միայն մի մասը (խաղաղ-աղա, ճակատ-հագած, գլխարկը-գլխահակ, վարդը-կարդաք, անիրական-բարեկամ)։ Մոտավոր հանգերը կոչվում են նաև ասոնանսային հանգեր։ Օրինակ՝

Առել եք և՛բախտ, և՛բաղձանք,

Եվ կյանքս ծվեն առ ծվեն,

Եվ ինձնից առածի տեղակ

Հոգսեր ու ցավեր եք տվել։[8]

Սահյանի չափածոյում գերակշռում են ճշգրիտ հանգերը.

Հայրենի հեռավոր ձորում

Քարերից երկինքէ ծորում: /Նտ,էջ 64/

Ամեն ինչ հրաշք է իրական,

Իրական հրաշք է այն ձորում,

Ծառերից մանկություն է ծորում

Ծերպերից՝ ծաղիկ ու ծիածան:[9]

...Եվ արժեր, արդյոք, որ աշխարհ գայիր:

Մի տուն, մի գլուխ պահելու համար,

Ժամանակավոր

Մի անմահություն շահելու համար

Արժեր, որ այդքան կորուստներ տայիր:

Արժեր, որ այդքան ժայռեր փշրեիր
Քարքարոտ մի հուն մտնելու համար,

Պարզ ու նախնական

Մի ճշմարտություն կրկնելու համար,

Մի բուռ ինքնություն գտնելու համար

Արժեր, որ այդքան, այդքան փրփրեիր:

..........................................................................

Արժեր, որ այդքան դու որոտայիր,

Եվ արժեր, արդյոք, որ աշխարհ գայիր: /ՔՊ, 6/

Վերոբերյալ բանաստեղծության մեջ հանգավորված են առաջին և վերջին տողերը և կան տողեր, որ նույն բառով են /համար/ հանգավորված: 

Ամեն ինչ երազ է եղել,

Մի խառն ու խանգարված երազ:
Ոչ ես եմ արտասուք հեղել,

Ոչ դու ես ծիծաղել վրաս: /ՔՊ 157/

<<Եզը>> բանաստեղծության մեջ Սահյանը կիրառում է միջանցիկ հանգը այնպես, որ յուրաքանչյուր քառատող տուն հենվում է միևնույն հանգի վրա.

Մի մեծ գերդաստան նրա հույսին էր,

Գարունը բացվեր՝ լուծը ուսին էր,

Ճակատին շարմաղ լիալուսին էր, 

Եզն այսպիսին էր:[10]

Ուշագրավ է նաև հետևյալ օրինակը, որում հանգը ոչ միայն ձևակերտում ու գործիքավորում է բանաստեղծությունը, ոչ միայն դառնում է նրա հնչերանգային և կառուցվածքային բաղադրատարրը, այլև դառնում է ոտանավորի բուն բովանդակությունը.

Հոգսերով,

Հույսերով

Ու սիրով

Ծանրաբեռ,

Օրնիբուն

Միշտ թաքուն,

Անդադրում,

Անհամբեր

Հևում է,

Վառվում է,

Թևում է

Դեպի վեր…
Պահել է

Ջահերը,

Ջահել է

Սիրտս դեռ:[11]

Սահյանը բանաստեղծությունը կառուցում է նույնատիպ բառերի, արտահայտությունների, խոսքի համանման կառուցվածքների կրկնաբերմամբ, ռիթմական առանձին միավորների՝ կիսատողերի, տողերի, տների հնչյունական կազմի միանման հաճախականությամբ:

Սահյանի չափածոյում հանգերը իրենց ճնշող մեծամասնությամբ հարուստ են, ուժեղ: Բացի այդ՝ հանգը ամենաորոշակի ձևով օժանդակում է բանաստեղծության պատկերային համակարգի հնչյունային հարստացմանը: 

Սահյանի պոեզիայում երաժշտական զգացողությունը առաջին ռիթմական պարբերությունից հետո միշտ նախորդում է պատկերային մտածողությանը, և խոսքի ռիթմը նախապես, ենթագիտակցության ոլորտում ձևավորվում է այդ զգացողության հիման վրա: Հավասար տևողության ընթացքում կազմավորվում է չափական նվազագույն միավորը՝ տողը կամ կիսատողը, այնուհետև այդ հավասար չափական տևողությունը որոշակի կայուն տեղերում ամրապնդվում է հնչյունական դաշնակով /ներքին հանգ, վերջնահանգ/, որոնք և դառնում են խոսքի չափական ընթացքը կարգավորող գործոններ: Այս վերջին երևույթը բնութագրելու համար մեջբերենք երկու կարծիք. <<…Հանգի հասկացությունը պետք է վերագրել ամեն տեսակի հնչյունական կրկնությունը, որը բանաստեղծության չափական կոմպոզիցիայի մեջ կատարում է կազմակերպող ֆունկցիա>>,- գրում է Ժիրմունսկին[12]: Այդպես է մտածում նաև Տոմաշևսկին. <<...Հանգը ոչ թե բանաստեղծության <<գեղահնչունացման>> զարդարանք է, այլ չափականորեն կազմակերպող գործոն: Հանգը ստեղծում է ոչ միայն հնչյունների նույնանմանություն, որը մտնում է իր կազմի մեջ, այլ բաժանում է խոսքը իրենով շրջափակվող տողաշարքերի>>[13]: Բանաստեղծության չափական բաժանումները հնչյունական ամուր դաշնակով ամրապնդելու յուրահատկությունը Սահյանը դարձնում է խոսքի ընդհանուր ռիթմը ձևավորող գլխավոր հատկանիշ:

Սահյանի խոսքը ձևավորվում է հնչյունական կրկնակներով ու այդ կրկնակների սկզբնական դասավորությամբ էլ ընկնում ընթացքի մեջ: Ինչպես Լև Օզերովն է բանաձևել, հանգը բանաստեղծի առաջին օգնականն է, այն առաջացնում է զուգորդություններ: Հանգային նույնատիպ հնչեղության ռիթմական զգացողությունը Սահյանի համար նաև պատկերային զուգորդությունների հիմք է, և սա անչափ կարևոր պահ է նրա ստեղծագործության մեջ:
Վարպետորեն կիրառելով հանգի տարբեր տեսակները՝ Սահյանը ընդգծում է իր բանաստեղծական անհատականությունը, ոճամտածողության ինքնատիպությունը: Հնչյունները, հանգ կազմելով, Սահյանի ստեղծագործություններում ձեռք են բերում ոճական, գեղագիտական, երանգավորող արժեք և նպաստում խոսքի հուզականությանն ու արտահայտչականությանը, հնչյունային պատկերավորմանը:

Պ.Սևակը Համո Սահյանին համարել է հանգի ամենահմուտ ու նրբագույն վարպետներից մեկը:[14] Վերջին հարցազրույցներից մեկում Սահյանը վկայել է բանաստեղծության մեջ հանգի շարժիչ ուժի մասին, որն առաջին հերթին բնորոշում է հենց իր ստեղծագործական աշխարհը. <<Երբ կարդում ես բանաստեղծությունը, հանգերը պետք է ուշադրություն չգրավեն: Այնպես, ինչպես թռիչքի ժամանակ չի երևում ինքնաթիռի պրոպելլերը: Լավ բանաստեղծության մեջ հանգերը բարձրացող ինքնաթիռի պրոպելլերի նման են>>[15]:

Գրականություն

1. Ավետիսյան Զ., Գրականության տեսություն, Ե., 1998 
2. Բանաստեղծությունը և արդիականությունը,Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների ակադեմիա, Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտ, Ե., 1976 
3. Եզեկյան Լ. ,Ոճագիտություն, Ե., 2006 
4. Պապոյան Ա., Չափածոյի լեզվական արվեստի հարցեր, Ե., 1976
5.  Ջրբաշյան Է., Մախչանյան Հ., Գրականագիտական բառարան։ Ե., 1972
6. Ջրբաշյան Է., Մախչանյան Հ.,Գրականության տեսություն։ Ե., 1980
7. Սահյան Հ. Ս., Ինձ բացակա չդնեք, Ե., 2004
8. Սահյան Հ. Ս., Բանաստեղծություններ, Ե., 1969
9. Սահյան Հ. Ս., Քարե պատարագ, Հատընտիր Բ, Ե., 2004
10. Սահյան Հ. Ս.,Երկերի ժողովածու, Հ. 1, Ե.1975
11. Սահյան Հ. Ս.,Երկերի ժողովածու, Հ. 2, Ե.1976, 110
12. Սահյան Հ. Ս., Քարափների երգը, Ե., 1968
13. Սահյան Հ. , Պոեզիան կօգնի մարդուն, <<Գրական թերթ>>, Ե., 1972: 
14. Սահյան Հ., Տողը, բառը, տառը (ԳԹ, 28.III.1969)

[1] Եզեկյան Լ. Ոճագիտության ուղեցույց, Ե.,2007,էջ 49

[2] Պապոյան Ա., Չափածոյի լեզվական արվեստ, Ե., 1976, էջ 22

[3] Հմմտ. Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տաղաչափություն, Ե., 1933, էջ 412

[4]Սահյան Հ.,Քարե պատարագ, Բ, Ե., 2004,էջ 50/այսուհետ՝ ՔՊ, կնշվի տեքստում՝ օրինակին կից/

[5]Սահյան Հ., Ինձ բացակա չդնեք, Ե.,2004, էջ28:

[6]Սահյան Հ., Ինձ բացակա չդնեք, Ե.,2004, էջ 56:

[7]Սահյան Հ., Երկերի ժողովածու, հ.1 Ե.,1975, էջ 143:

[8]ՍահյանՀ., Քարափներիերգը, Ե., 1968, էջ 59: 

[9]Սահյան Հ., Բանաստեղծություններ, Ե., 1969, էջ 179:

[10]Սահյան Հ. Ս.,Երկերի ժողովածու, Հ. 2, Ե.1976,էջ110

[11]Սահյան Հ. Ս.,Երկերի ժողովածու, Հ. 1 Ե.1975, էջ 396

[12] В. Жирмунский, Рифма, ее история и теория, П-бг, 1923, стр. 9

[13] В. Томашевский, О стихе, <<Прибой>>, 1929, стр. 22

[14] Սևակ Պ.. Երկերի ժողովածու, հ.6, Ե.,1976,424

[15] Հ. Սահյան, Պոեզիան կօգնի մարդուն, <<Գրական թերթ>>, 1972, 18