ԹԵՀՄԻՆԱ ՄԱՐՈՒԹՅԱՆ / Քայլել իմաստության կոշիկներով. Գրիգոր Մաչանենցի բանաստեղծական աշխարհը

Գրիգոր Մաչանենց Բաբախանյանը մեր ժամանակի հանրագիտակ մտավորականներից է․ նա ոչ միայն բանաստեղծ է, այլև գեղանկարիչ, քանդակագործ, թատերական,  հասարակական գործիչ, գործարար:

Մաչանենցի գրական ժառանգությունը ընդգրկում է մի քանի ժողովածուներ, որոնք յուրատեսակ հանգրվաններ են նրա ստեղծագործական կենսագրության մեջ․ «Ժառանգությունս խենթություն» (1999թ.), «Դուռս կիսաբաց» (2004թ.), «Բաբելոնի ժառանգորդներ» (2008թ.), «Ձեռագրատունս» (2012թ.), «Մտքիս կծիկը» (2018թ.) և վերջապես «Իմաստության կոշիկներ» (2022թ.)։ Այս գրքերից յուրաքանչյուրն արձանագրում է հեղինակի գեղարվեստական որոնումների նոր փուլ՝ միաժամանակ վկայելով աշխարհայացքի ու ներքին համոզմունքների աստիճանական ձևավորման մասին։

Գրիգոր Մաչանենցի վեցերորդ գիրքը՝ «Իմաստության կոշիկներ»-ը (Ե., «Զանգակ» հրատ., 2022թ., 128 էջ), իր խորագրով արդեն իսկ առաջարկում է խորհրդանշական բանալի՝ ընթերցողի առաջ բացելով ոչ միայն գեղարվեստական, այլև փիլիսոփայական տարածք։

Գիրքը նվիրված է Արցախյան պատերազմներում զոհված հայորդիների հիշատակին, և այդ նվիրումը այն դարձնում է հավերժական խոնարհում և հիշողության տեքստ։ Հատկանշական է, որ ժողովածուն ոչ միայն գրականության, այլև կերպարվեստի արտահայտություն է, քանի որ նկարազարդումները ևս հեղինակինն են՝ հիշեցնելով, որ Մաչանենցը բազմաշերտ արվեստագետ է։

«Իմաստության կոշիկներ» ժողովածուն բացվում է համանուն բանաստեղծությամբ, որն ունի նախերգանքի ու ծրագրային խոսքի նշանակություն:

Առաջին տողերում («Արդյոք կգա՞ մի օր, / Որ ինձ հարցնի մեկը…») հնչում է ինքնավերլուծական հարցադրում․ բանաստեղծը սպասում է ոչ թե արտաքին փառքի կամ հասարակական ճանաչման, այլ խորքային հաղորդակցության, այնպիսի հարցի, որը դիպչում է մարդու ներքին աշխարհին։ «Հոգիս խառնարանի նման» պատկերն ընդգծում է կյանքի փորձի, ցավի, հակասությունների կուտակված լարվածությունը։

Հաջորդ պատկերը («Թե ինչու եմ խմում / Կամ ինչու եմ թքում / Փառքի վրա`) հստակ ձևակերպում է հեղինակի արժեհամակարգը։ Նա մերժում է փառքի կուռքը՝ այն անվանելով «ձեռքբերովի ապրանք», այսինքն՝ շուկայի արժեք ունեցող, անցողիկ, արտաքին երևույթ։ Այստեղից էլ երևում է հեղինակի հստակ դիրքորոշումը՝ փառքը ոչ թե նպատակ, այլ ժամանակավոր խաբկանք է։ Այդ հակադրության կողքին հայտնվում է իսկական ընտրությունը․ «Սակայն իմաստության /Կոշիկներն եմ ես/ Համբուրում խոնարհ…»: Այս պատկերն ամբողջ ժողովածուի գլխավոր խորհրդանշանն է։ Կոշիկները ենթատեքստում միաժամանակ երեք իմաստ ունեն՝ ճանապարհի խորհրդանիշ․ դրանք ուղեկցում են մարդու ընթացքը, կյանքի ճանապարհը, փորձառությունը, պաշտպանության խորհրդանիշ․ ինչպես կոշիկը պաշտպանում է ոտքը քարքարոտ հողից, այնպես էլ իմաստությունը պաշտպանում է հոգին կյանքի փորձությունների ժամանակ, խոնարհության խորհրդանիշ․ կոշիկը համբուրելը այստեղ ոչ թե կեցվածք է, այլ արժեհամակարգի ընտրություն․ հեղինակն ընտրում է խոնարհվել իմաստության առաջ, այլ ոչ թե փառքի։

Այսպիսով՝ բանաստեղծությունը ծրագրային է այն առումով, որ ներկայացնում է գրքի հիմնական ուղերձը․ կյանքի ճանապարհի ամենաբարձր արժեքը ոչ թե փառքն է, այլ իմաստությունն ու խոնարհությունը։ Եթե սովորական կոշիկները պահպանում են ոտքը փոշուց ու քարերից, ապա բանաստեղծի «իմաստության կոշիկները» պաշտպանում են հոգին անգիտության ու անհաղորդության վտանգից։ Այս մեկնաբանությունը ցույց է տալիս, որ ամբողջ ժողովածուն ընթերցողին հրավիրում է դեպի հոգևոր խորքեր, մարդկային կարեկցանք և ճշմարիտ արժեքների որոնում։

Բանաստեղծության ծրագրային բնույթը նաև կառուցվածքային է․ այն անմիջապես կապվում է խորագրի հետ և ընթերցողին բացահայտ ասում, թե որ արժեքները պետք է դառնան նրա ընթերցանության առանցքը։ Այլ կերպ՝ բանաստեղծը նախանշում է ժողովածուի ընդհանուր ուղղությունը՝ ընթերցողին ներգրավելով հոգևոր-փիլիսոփայական խորքերի մեջ, որտեղ բանաստեղծական խոսքը միահյուսվում է բարոյական վարքականոնի հետ։ Հենց այդ պատճառով էլ ժողովածուն կարող է ընկալվել ոչ միայն որպես գեղարվեստական փորձառություն, այլև որպես հավատամքային խոսք՝ արտահայտված բանաստեղծական ձևով։

Ժողովածուն բացվում է հեղինակային նախախոսքով, որը վերնագրված է խորհրդանշական և մետաֆորիկ ձևով՝ «Բառը»։ Այս փոքրածավալ էսսեն, որ կարելի է դիտարկել իբրև բանաստեղծական մանիֆեստ, ձևակերպում է ոչ միայն գրողի վերաբերմունքը բառի և խոսքի նկատմամբ, այլև գրքի ներքին կառուցվածքի ու ուղերձի ամբողջական փիլիսոփայությունը։

Մաչանենցի համար բառը պարզապես հաղորդակցության միջոց չէ, այլ գոյաբանական կետի նշանակություն ունի․ այն միաժամանակ հիշողություն է, փորձառություն, ճշմարտություն և կյանքի կարգավորիչ։ Նախաբանում շեշտվում է, որ բառերը կարող են և՛ հզորություն լինել, և՛ սպառնալիք, և՛ օրհնություն, և՛ դատավճիռ․ այստեղից էլ բխում է հեղինակի խիստ պատասխանատու վերաբերմունքը լեզվի նկատմամբ։ Այս գաղափարը անմիջապես կապվում է ժողովածուի խորագրի՝ «Իմաստության կոշիկների» հետ․ ինչպես կոշիկները պաշտպանում են մարդուն կտրուկ ճանապարհներից, այնպես էլ բառերը պետք է դառնան հոգևոր պաշտպանություն և ուղեկից։

Այս նախաբանի միջոցով գրողը հստակ ընդգծում է իր ստեղծագործական հավատամքը․ նա չի գրում բառերի համար, այլ՝ բառով, և բառի միջոցով փորձում է հասնել հոգևոր մաքրության ու համամարդկային կապի։ Հեղինակի ինքնավերլուծական շեշտադրումը («բառը սեղմում է, բառը բացում է») ցույց է տալիս նրա համոզմունքը, որ յուրաքանչյուր տեքստ՝ լինի բանաստեղծություն, լինի էսսե, իրականացնում է միաժամանակ երկակի գործառույթ․ մի կողմից` այն արտահայտում է անհատի ներաշխարհը, մյուս կողմից՝ հասու դարձնում ընդհանրական, հասարակական ու նույնիսկ տիեզերական իմաստներին:

Այսպիսով՝ «Բառը» նախաբանը դառնում է գրքի բանալին, որով ընթերցողը հրավիրվում է խորապես ըմբռնելու, թե ինչպիսի վերաբերմունքով պետք է մոտենալ ամբողջ ժողովածուին։ Այստեղ հստակեցվում է նաև հեղինակի գեղարվեստական ու բարոյական հենքը՝ խոսքը չի դիտարկվում իբրև արտաքին զարդարանք, այլ որպես ներքին ճշմարտության կրող և փոխանցող։

«Իմաստության կոշիկներ» ժողովածուի բանաստեղծությունները միահյուսում են անձնականի և համընդհանուրի, ներհայացքի և սոցիալական քննադատության տարածքները։ Դրանք առաջին հայացքից ազատ, անկաշկանդ խոսք են՝ հնչող երբեմն աղոթքի, երբեմն մենախոսության, երբեմն էլ հրապարակային գանգատի նման։ Բայց այդ ազատությունը խորքում պահում է հստակ կառուցվածքային մտածողություն․ բառերի հոսքը միշտ ուղղված է դեպի կենտրոնական գաղափարներ՝ մարդուն որպես անհատ և որպես ժամանակի ու քաղաքակրթության մաս ընկալելու փորձ։

Բանաստեղծություններում զարգանում են նախաբանում հնչած թեզերը՝ տարբեր խորհրդանիշների ու պատկերների միջոցով։ Բազմաթիվ գործերում ի հայտ է գալիս կոշիկի մոտիվը՝ որպես կյանքի ուղու և ճակատագրի խորհրդանիշ։

Օրինակ՝ «Գաղտնի կոշիկներս» բանաստեղծությունում հեղինակը գրում է․

Հանել եմ կյանքիս

Գաղտնի կոշիկները՝

Ճակատագրի

Շեմին...

Այստեղ կոշիկը ներկայացվում է որպես ներքին թաքնված փորձառության նշան, որը հանելով՝ մարդը կանգնում է ճակատագրի անխուսափելիության դիմաց։ Միևնույն ժամանակ, այլ բանաստեղծություններում կոշիկի խորհրդանիշը ձեռք է բերում հակառակ իմաստ՝ կյանքի ընթացքի պահպանման, պայքարի և շարունակականության նշան։

Ամբողջ ժողովածուն անցնում է մի շարք առանցքային թեմաների միջով․ կյանքի ու մահվան սահմանները, հայրենական պատերազմների ողբերգությունը, սերը՝ իր բոլոր դրսևորումներով, մարդուն տանջող վախերը և փրկության որոնումը։

Մաչանենցի շատ գործերում մարդը կանգնած է կյանքի և մահվան միջև՝ փախուստի ու դիմակայության շղթայում։ «Անցագիր հայելի» բանաստեղծության մեջ կարդում ենք․

Երբ ուժերդ հավաքում ես

Ձեռքիդ մեջ,

Քո մատների նյարդերում

Եվ փորձում ես

Կտրել հողից մարմինդ,

Փախչել երկրից հեռու,

Որ մահը քեզ չգտնի...

Այս հատվածում արտահայտվում է մահվան անխուսափելիության գիտակցությունը, բայց նաև դիմադրության կամքը։ «Կոտրված հայելին» դառնում է կյանքի անավարտության և հիշողության խորհրդանիշ, առանց որի «երկնի սահման չեն հատում»։

Նմանատիպ պատկերներ են հանդիպում «Կես դար» բանաստեղծությունում, որտեղ լեզուն «լեշի պատառի պես» լռեցնում է խոսողին։ Լռությունը և մահվան մոտիվը ներհյուսվում են ժամանակի հետ՝ կես դարի խորհրդանշական սահմանագծով։

Մաչանենցի պոեզիայի գլխավոր առանցքներից մեկը կարոտն է․ կարոտ հոր, ընտանիքի, մարդկային ջերմության, այն պարզ ու անխառն ժամանակների, որոնք կորսվել են։ Այդ կարոտը երբեմն վերածվում է աղոթքի՝ ուղղված Աստծուն, բայց Աստված այստեղ միայն երկնային չէ․ նա ներկա է հպման, սիրո և գրկի մեջ։ Մաչանենցի այդ գործերը հեռու են դասական եկեղեցական շեշտադրումներից․ դրանք շոշափելի են, մարմնավորված, երբեմն նույնիսկ զարմանալիորեն առօրյա։ Աստվածը գործի ու սրտի կենդանի ուժ է, ոչ թե տեսության մեջ փակված գաղափար։

«Աստվածահպատակը» բանաստեղծության մեջ գրում է․

Այստեղ է Աստված,

Գրքերի մեջ չէ,

Այլ՝ մեր գրկում։

Այս ձևակերպումը, որ թվում է համարձակ և անգամ հակադարձող, իրականում հաստատում է Աստծուն որպես անմիջական ներսում եղող ուժի․ հավատը դառնում է ապրում, շարժում, գործ։ Նույն երանգն ունի «Աղոթք»-ը․

Աստվա՜ծ, բացիր աչքերս,

Ես մի օր կգամ Քո տուն։

…

Քո ստեղծած վարագույներն

Իջեցրու աչքերիս։

Քնել եմ ուզում…։

Աղոթքն այստեղ վերածվում է հուսահատ փափագի՝ միաժամանակ հոգևոր ու ֆիզիկական հանգստի։ Առանձնանում է անձնական կարոտը, որը հաճախ մարմնավորվում է հայրական կերպարի մեջ․

Հա՛յր, դրսում ցուրտ է,

Դու ուրիշ մի տեղ ես, չէ՞,

Ոչ հողաթմբի տակ։

Ո՞րն է քո հասցեն։

Այս հարցը ցույց է տալիս մահվան մերժումը․ բանաստեղծը փորձում է հավատալ, որ հնարավոր է գտնել հոր հասցեն ինչ-որ անտեսանելի տարածքում։ Հոր հիշողությունը վերածվում է անսպառ կարոտի, իսկ հիշողությունը դառնում է գրկելու փորձ, հոսում մանկության պարզ ջերմության կողմը՝ ձմեռվա խաղի և հայրական գրկի։ Սակայն կարոտը ոչ թե միայն ընտանեկան է, այլև համամարդկային․ այն կարոտն է ջերմության, անվտանգության, պարզ հույսերի։

Բայց կարոտի ու աղոթքի կողքին մշտապես կանգնած է դարի մղձավանջը։

Մյուս առանցքը քաղաքն է՝ իր մետրոպոլիտեններով, թմրամոլներով, մուրացկաններով ու մոտոցիկլետների վրնջյունով։

Քաղաքային պատկերները խիստ ու մռայլ են․

Բետոնապատ մետրո

Ու սողուն գնացքներ…

Ու գիշերում

Այգիների ծառերի տակ

Թմրամոլներ,

Փողոցն իրենց անկողին սարքած

Մուրացկաններ… («Աթենք»)։

Աթենքը, որ հնում եղել է գիտելիքի, փիլիսոփայության ու գեղեցկության կենտրոն, ներկայում վերածվել է հասարակության քայքայման խորհրդանիշի։ Այս կերպարային հակադրությունը ոչ միայն կոնկրետ քաղաքի քննադատություն է, այլև ամբողջ ժամանակի ախտորոշում․ 21-րդ դարը մղձավանջ է, որտեղ մարդը կորցնում է կապն անցյալի, հավերժության ու երազի հետ։ Այդպիսի պատկերներում նկատելի է գրողի սոցիալական զգայունությունը․ բանաստեղծը դարն ընկալում է որպես խեղճացնող իրականություն, որտեղ «պոկվել է ճոպանը անցյալին կապող»։

Հաճախ այս մռայլ տեսարաններին հակադրվում են սյուրռեալիստական պատկերային լուծումները։ 23-րդ դարը ներկայացվում է որպես «գլխիվայր կախված մոլորակ», որտեղ «աստղերը հողի տակ են թաղված»։ Կամ՝ երկնքում հրեշտակներն ու հարբեցողները միասին խարույկ են վառում․

Երկնքում՝

Մի թաց ամպի վրա,

Խարույկ են անում

Հրեշտակներն ու

Հարբեցողները։

Տաքացնում իրենց

Մրսած թևերը։

Այսպիսի պատկերներում երկնայինն ու երկրայինը անջնջելիորեն միախառնվում են։ Սրբությունը ոչ թե փշրվում է, այլ իջնում է կյանքի ամենահասարակ ու ամենաաղքատ շերտերին։

Մաչանենցի պոեզիան ամբողջովին կառուցված է հակադրությունների վրա․ կյանքն ու մահը, լույսն ու մթությունը, աղոթքն ու կասկածը մշտապես միմյանց հետ զրույցի մեջ են։ Մահը հաճախ ներկայանում է որպես բնական, նույնիսկ տոնական իրադարձություն․

Ես դանդաղ կգրեմ

Իմ մահվան մասին։

Մահվանս օրը կլինի

Հարսանիքս

Անմահության հետ։

Այս պատկերները ցույց են տալիս, որ մահը բանաստեղծի համար ոչ թե վերջն է, այլ նոր մի սկիզբ։ Բայց միևնույն ժամանակ մահվան վտանգը ներկայացվում է որպես ներկա, ամենուր պայթելու պատրաստ ական․ «Ականներ են շարված ամենուրեք, / Ականներ են կախված դռան բռնակներից»։ Այս երկակի մոտեցումը մահվանը՝ և՛ որպես նոր սկիզբ, և՛ որպես սարսափի առօրյա սպառնալիք, Մաչանենցի պոեզիայի կարևոր առանցքներից է։

Այդ հակադրությունները հաճախ լուծվում են սև հումորով կամ անսպասելի պատկերներով՝ աղբամաններից քարոզող սև կատուն, հրեշտակներն ու հարբեցողները, որ միասին խարույկ են վառում երկնքում, երկնքում թռչող մողեսների երամները, ծովի հատակում լողացող թռչունները։ Այսպիսի հակասական պատկերներն ընդգծում են աշխարհի խեղաթյուրված ընթացքը։

Բայց հենց այդ խեղաթյուրումների մեջ էլ ծնվում է պոետիկ ուժը։ Մաչանենցը բանաստեղծության մեջ փոխում է առօրյայի նյութական իրերի նշանակությունը։ Դրամը, որ փորձում է ներթափանցել մարդու ուղեղ, դուրս է նետվում․ «Ես այդ կայարանում / Իջեցրի նրան։ / Հաջորդ կայարանը / Հոգիս է...»։ Խաղաղությունը խախտող ձուկը հանկարծ վերածվում է բեմականացման խորհրդանիշի․ «Տոմսեր վաճառեք, / Ներկայացում է / Ջրերի վրա...»։ Լամպի մետաղալարն անցնում է սրտի միջով ու հենց այդտեղից ծնվում է լույսը։ Այսպիսի պատկերները ցույց են տալիս, որ բանաստեղծի աշխարհում նույնիսկ ամենապարզ առարկաները կրում են խոր խորհրդանշական իմաստ։

Մաչանենցի լեզուն պարզ է, խոսքը՝ անմիջական, բայց պատկերները՝ ուժեղ ու հաճախ սարկաստիկ։ Մահվան ու պատերազմի պատկերների կողքին հնչում է հեգնական մեղադրանք․ «Մի ծաղկեպսակ` / Մեռնող գոմեշին, / Լուծն էլ դնում են ցուցափեղկի տակ, / Տանում աճուրդի»։ Հեգնանքը դառնում է այն գործիքը, որով պոետը բացահայտում է արժեզրկված հասարակության էությունը։

Հաճախ գործածվում են առօրյա իրեր ու գործողություններ՝ կոշիկներ, ճակնդեղ, մաքսատներ, որոնք հանկարծ վերածվում են փիլիսոփայական կամ տիեզերական փոխաբերությունների։

Բանաստեղծը կարող է ասել․

Ես ճակնդեղ եմ ուտում

Կլոր ու կարմիր՝

Հիշելով մի սիրտ։

Կամ՝

Ես աներևույթ եմ։

Մաքսատներ չկան,

Որ առնեն հոգուս

Իրենց բաժինը։

Ամբողջ ժողովածուն թելադրված է էքզիստենցիալ հարցադրումով․ ինչպե՞ս ապրել մի դարում, երբ ժամանակը գլխիվայր է շրջված է, երբ հասարակությունը կորցրել է իր հենասյուները, երազը կորցրել է իր ուժը,և երբ «դարը կախ է ընկել մտքիս պարանոցից ու անպատկառ պոռնիկի պես սակարկում է գինը հոգուս»։ Մի դարում, որտեղ մարդը ստիպված է ընտրել՝ լինել վաճառվո՞ղ, թե՞ զոհաբերող: Այդ հարցադրումը երբեմն դառնում է բացահայտ հակազդեցություն՝ «Արթնանալ եմ ուզում ամեն վայրկյան, որ հավատամ, թե երազ է», երբեմն էլ՝ հաշտեցում մահով՝ «Մահվանս օրը կլինի հարսանիքս անմահության հետ»։ Այդուհանդերձ, նույնիսկ այդ դաժանության մեջ միշտ փայլում է հույսի ու հավատքի լույսը․ լույս, որ «ծնվում է լամպի շիկացած մետաղալարի նման՝ անցնելով սրտիդ միջով»։ Այսպես, բանաստեղծությունը դառնում է գոյաբանական փորձ՝ հավասարապես խոսելով և՛ կարոտի, և՛ աղոթքի, և՛ դարի խավարի մասին։ Մաչանենցի պոեզիան միաժամանակ թախծոտ ու ապստամբ է, ողբերգական ու խաղային, մռայլ ու լուսաշող։ Լեզուն ազատ է, կտրուկ, երբեմն կոպիտ, բայց միշտ մետաֆորիկ։ Տողերը կարճ են, պարզ, սակայն պատկերային առումով հագեցած։ Ավանդական ռիթմիկ կառուցվածք չկա, բայց կա ներքին երաժշտություն, որը ծնվում է կրկնություններից, հռետորական հարցերից և շեշտադրված պատկերային հակադրություններից։

«Իմաստության կոշիկները» ոչ թե առանձին բանաստեղծությունների հավաքածու է, այլ ներքին տրամաբանությամբ միավորված ամբողջություն, որտեղ հանդիպում են հայրական կարոտն ու աստվածային փնտրտուքը, քաղաքային աղմուկն ու բնության լռությունը, մահվան մռայլությունը և հումորի փրկարարությունը։ Ժողովածուն ժամանակի, քաղաքի և մարդու հոգեբանական դիմանկարի գեղարվեստական արտացոլում է, որն ընթերցողին մղում է ինքն իր հարցերի առաջ կանգնելու և առերեսվելու ոչ միայն իր անձնական ցավերին, այլև դարի ընդհանուր մղձավանջին։

Հաջորդ բանաստեղծություններում հեղինակը խոսում է կյանքի անսահմանության ու մարդու սահմանափակության միջև մշտական հակասության մասին։ Բառերի ընտրությունն ու պատկերների կտրուկությունը ընթերցողին շփոթեցնում են, բայց նաև հրավիրում մտածելու։ Օրինակ, «Անցագիր հայելի» վերնագրով բանաստեղծության մեջ մահվան գաղափարը ներկայացվում է ոչ թե որպես վերջնականություն, այլ որպես «սահման հատելու» փորձ․ «Մոռացել եմ երկրի վրա / Իմ կոտրված հայելին, / Առանց որի / Երկնի սահման չեն հատում»։ Այստեղ հայելին դառնում է անցագիր՝ միևնույն ժամանակ փխրուն ու անփոխարինելի։ Վերնագիրը շատ սուր է ընտրված․ այն համադրում է կյանքի ամենօրյա իրողությունը («անցագիր») և ամենախորը մետաֆիզիկական խորհրդանշանը («հայելի»)։

Հեղինակի խորքային մոտեցումն ակնհայտ է նաև «Մ.Թ.Ա. Աշուն»-ում։ Թվում է՝ սովորական բնապատկերային թեմա է, բայց իրականում աշունը վերածվում է խորհրդանիշի, նույնիսկ պատմության հսկայական դաշտի․ «Բառարանն է աշնան այրվել / Դեղին տերևների բոցում»։ Աշունը ոչ թե պարզապես եղանակ է, այլ մշակութային և պատմական բառարան, որն իր հերթին հնանում է, դառնում օտար, կորստի զգացում ներշնչում։ Վերնագրի ընտրությունը նույնպես ցուցիչ է․ թվարկվող ժամանակի հաշվարկում «Մ.Թ.Ա. աշունը»  դառնում է մարդկային քաղաքակրթության նախապատմական հիշողություն։

«Հաշիշ տվեք ինձ» բանաստեղծությունը կտրուկ փոխում է ինտոնացիան։ Այստեղ հեղինակը դիմում է անմիջական ճիչի ձևին․ «Հաշիշ տվեք ինձ, / Որ ծխեմ / Ու չարթնանամ»։ Բայց սա ինքնաոչնչացման կոչ չէ, այլ փորձ է թաքնվելու կյանքի ծանրությունից ու վերադառնալու սրբագրման բնական վիճակին․ «Սիրտս լվանամ / Գետի ջրերում / Նախկին մեղքերից»։ Վերնագրի սրությունը շոկային է, նույնիսկ դիտավորյալ սադրիչ։ Այն ստիպում է կանգ առնել, բայց խորքում խոսքը ոչ թե «թմրամիջոցի» մասին է, այլ հոգևոր մաքրագործման ծարավի։

Սիմվոլիկորեն խորն է նաև «Անվայրէջք թռիչք»-ը։ Այն արտացոլում է անհատի ներքին ազատությունն ու ստեղծագործական բարձրացումը. թռիչքը խորհրդանշում է անվերջ ընթացք, մինչդեռ օդանավի վայրէջքը ցույց է տալիս իրական կյանքի ավարտակետերն ու սահմանները։ Այս հակադրությունը ընդգծում է ներքին ազատության և իրականության միջև գոյություն ունեցող անհամապատասխանությունը:

«Սուտ կայարան» բանաստեղծության մեջ մարդկությունը համեմատվում է անվերջ ձգվող գնացքի հետ։ Սա արդեն սոցիալական փիլիսոփայություն է, որտեղ ժամանակի շարժումը կորցնում է իր բուն արժեքը․ գնացքը գնում է դարից դար, բայց միշտ «սուտ կայարան» հասնելով։

«Մարդ» վերնագրով բանաստեղծությունը համարձակորեն դիպչում է էքզիստենցիալ խորքերին։ Մեկնաբանությունը դաժան է․ «Մարդիկ փախչում են ոչ թե ուր, այլ իրարից… Մարդիկ փախչում են իրենք իրենցից»։ Վերնագրի պարզությունն ու մերկությունը, առանց որևէ «պաշտպանիչ» մետաֆորի, այն ավելի սուր են դարձնում․ կարծես հեղինակը կանգնեցնում է ընթերցողին հենց իր իսկ հայելային արտացոլումի դիմաց:

Ժողովածուում հատուկ ուշադրության են արժանի վերնագրերի ընտրությունը: Հեղինակը նախընտրում է կամ շատ հակիրճ ու կտրուկ (օրինակ՝ «Մարդ», «Վաղը», «Կես դար»), կամ անսպասելիորեն պատկերավոր ու բարդ («Անցագիր հայելի», «Դիմակների պաշտամունք»)։ Առաջին դեպքում մերկ պարզությունը ընթերցողին ստիպում է ինքնուրույն խորացնել ասելիքը, իսկ երկրորդում բարդությունը կուտակում է շերտեր, որոնք պիտի դեկոդավորել։ Երկու մոտեցումն էլ աշխատում են սուր ազդեցություն ստեղծելու համար։

Այս ամենից պարզ է դառնում, որ բանաստեղծությունների ներքին լարումը կառուցված է հակասության վրա՝ կյանք/մահ, ազատություն/կախվածություն, ներկայություն/կորստի զգացում։ Բայց այդ հակասությունն է, որ պոեզիային տալիս է իր սրությունը և դարձնում յուրաքանչյուր վերնագիր «վայրիվեր գրավչությամբ» հարուստ նշան։

Ժողովածուի վերջին գործերում ավելի ընդգծված է սիրո թեման․ եթե նախորդ բանաստեղծություններում գերակշռում էին գոյաբանական ու սոցիալ-փիլիսոփայական պատկերները, ապա այստեղ սերը դառնում է առանցք՝ երբեմն փրկարար, երբեմն կործանարար։

Օրինակ, «Սիրո դերձակ»-ը հիանալի օրինակ է, թե ինչպես հեղինակը փոխակերպում է սիրո գաղափարը նյութական ու ստեղծագործական գործողության․ «Թել ու ասեղ առել, / Նոր շապիկ է կարել սիրո, / Ու գիշեր է փռել / Մեր նորածին սիրո վրա»։ Այստեղ սիրո բուն շարժումը կարուձևն է՝ պահպանման ու շարունակման խորհուրդը։ Վերնագիրը սուր է, որովհետև սիրո զգացմունքը կապվում է ամենօրյա «արհեստի» հետ, որը վերածվում է բարձրագույն ստեղծագործության։

Հակադրության սկզբունքը երևում է նաև «Անսեր տաճարներ» բանաստեղծության մեջ․ սերը ներկայացվում է որպես հզոր ուժ, որ կարող է կործանել «անսեր տաճարները»։ Կամ «Ես գաղթում եմ քո միջից», որտեղ սիրո կորուստը համեմատվում է պետական սահման անցնելու հետ․ անձնագիր նետելը, մաքսատանը ստելը, գաղթը՝ սիմվոլիկ ինքնամեկուսացումն է։

Կտրուկ և հուզական են ինչպես «Կույր ծխնելույզ»-ը, այնպես էլ «Սիրտս՝ թեյիդ բաժակի մեջ»-ը։ Առաջինը ցույց է տալիս զգացմունքի մարումը․ սիրտը փոխակերպվել է սառը նյութի, նույնիսկ` «անթև ծխնելույզի»։ Երկրորդը՝ արդեն մերկ, դառը պատկեր է: Բանաստեղծությունը պատկերում է սիրո զոհաբերական ու ցավոտ բնույթը․ սիրտը դառնում է օտարին մատուցվող ըմպելիք։

Սիրտս գցեմ 

Թեյիդ բաժակի մեջ, 

Որ տաք գինի խմես, 

Երբ կխմես 

Ուրիշ, 

Ուրիշ մեկի 

Կենացը դու... 

Ակնհայտ են սիրո թեմայի տարբեր շերտերը․

սեր՝ որպես արարում («Սիրո դերձակ»),

սեր՝ որպես կործանման ուժ («Անսեր տաճարներ»),

սեր՝ որպես կորուստ ու օտարում («Ես գաղթում եմ քո միջից», «Երբ դու բացակա ես»),

սեր՝ որպես զոհաբերություն («Սիրտս՝ թեյիդ բաժակի մեջ»),

սեր՝ որպես մշտական որոնում ու վերադարձ («Վերադարձիդ», «Երկնի հեռու միջանցքներում»)։

Այս ամենը ցույց է տալիս, որ ամբողջ ժողովածուի մեջ սերը չի ներկայացվում որպես միատեսակ զգացում։ Այն միաժամանակ փրկություն է, տառապանք, սրբություն ու կորուստ։ Վերնագրերը՝ իրենց սրությամբ ու դիպուկությամբ, հենց այս բազմաշերտությունն են ամփոփում։

«Սիրո պանթեոն» բանաստեղծության մեջ սերը բարձրացվում է աստվածային կոթողի աստիճանի, որտեղ սիրո հասցեն այլևս չի նույնացվում երկրային տարածության հետ․ այն տեղափոխվում է «սիրո պանթեոն»։ Սա խորհրդանշում է, որ սիրո զգացմունքը հաղթահարում է ժամանակի և տարածության սահմանները։ Պատկերը վերագրվում է հին աշխարհի մշակույթներին հատուկ պաշտամունքին՝ տաճարի և զոհասեղանի միջոցով, սակայն այստեղ զոհասեղանը փոխարինվում է սիրով։

«Հավերժական սպասում»-ի մեջ սպասումը ներկայացվում է ոչ թե որպես տանջալից, այլ որպես հավերժ մնացող, հավերժ չծերացող հույսի տարածք։ Սպասողը գիտի, որ սպասումը դատապարտված է չիրականանալու («սերս անվերադարձ է»), բայց հենց այդ անհնարինության մեջ է սիրո անմահությունը։

Սիրային քնարերգության մյուս գործերում («Վարսերիդ վրա նավեր են լողում», «Դու հայտնվեցիր ու ես խենթացա», «Թող իմ բերանը դառնա ծաղկաման», «Քեզ իմ կողից են ստեղծել») նկատելի է մարմնականի և տիեզերականի խառնուրդը։ Սիրածի վարսերը դառնում են օվկիանոս, աչքերը՝ խաղող, իսկ նրա գոյությունը համարժեք է արեգակի ծնունդին։ Այստեղ հեղինակը օգտվում է մետաֆորիկ ընդարձակման եղանակից՝ սիրո մարմնավոր դրսևորումները տեղափոխելով բնության և տիեզերքի մասշտաբ։

Հայրենիքին և զինվորին նվիրված բանաստեղծությունները բերում են հեղինակին այլ՝ ողբերգա-հայրենասիրական հարթություն։ Ժողովածուի մի ամբողջ շերտ վերաբերում է պատերազմին և զոհաբերությանը։ Սերը վերափոխվում է հայրենիքի հանդեպ նվիրումի։ «Զենք և գրիչ հյուսենք իրար» տողը կարևոր գաղափարական առանցք է․ այստեղ գրիչը հավասարեցվում է զենքին՝ ցույց տալով, որ գրականությունն ու պատերազմը նույնչափ ուժ ունեն ազգի գոյության համար («Մարտակոչ») ։

Մեկ այլ դրվագում զինվորի և արկի բախումը վերածվում է սարսափազդու տեսարանի․

Զինվորը հիմա

Գրկում է արկը,

Այն գրկում

Որ պիտի լիներ

Իր սերը...

Հեղինակը տալիս է զոհի խորը իմաստավորում․ զինվորը գրկում է մահը, որպեսզի ընկերն ապրի ու վերադառնա տուն։ Սա ներկայացնում է ոչ միայն անձնական զոհաբերություն, այլ նաև հայոց հավաքական հիշողության շարունակականություն՝ զոհվածների անունները փոխանցվում են նորածիններին։

Ժողովածուի վերջին պատկերը՝ գետ նետված սիրտը, սիրո և հայրենիքի դրամատիկ համադրման եզրափակիչ խորհրդանիշն է։ Սիրտը, որպես կյանքի էություն, հոսում է գետի մեջ և պատառոտվում, այսինքն՝ անհատական զգացմունքը խառնվում է տիեզերական տարերքին, կորչում ու հավերժանում դրա մեջ։

Բանաստեղծություններում առանձնանում են մի շարք կենտրոնական խորհրդանիշներ․

Կոշիկը՝ կյանքի ուղու, ճակատագրի և իմաստության խորհրդանիշ։

Հայելին՝ հիշողության, ինքնաճանաչման, բայց նաև կորստի և կոտրված ամբողջության նշան։

Գինին՝ սիրո, հարբեցողության և տիեզերական միաձուլման խորհրդանիշ։

Ճանապարհը և գնացքը՝ անվերջ ընթացքի ու փախուստի պատկերներ («Սուտ կայարան», «Չվերջացող գնացքի միալար աղմուկը»)։

Կրակը և ջուրը՝ հրկիզման ու մաքրագործման ուժեր («Կրակիս վրա ջուր մի լցրեք, Այն չհանգչող կրակ է»)։

Այս և այլ խորհրդանիշները ստեղծում են ամբողջական համակարգ, որտեղ բանաստեղծի ներքին փորձառությունը վերածվում է համամարդկային լեզվի։

Ամփոփելով Գրիգոր Մաչանենցի ստեղծագործական աշխարհին նվիրված դիտարկումները՝ կարելի է արձանագրել, որ «Իմաստության կոշիկները» ոչ միայն բանաստեղծական ժողովածու է, այլև հոգևոր ուղեցույց։ Այն ընթերցողին հրավիրում է քայլել ոչ թե փառքի ու հաջողության ճամփաներով, այլ՝ իմաստության, խոնարհության ու ճշմարիտ մարդկային ապրումների ուղիներով։

Մաչանենցի պոեզիան միավորում է խորապես անձնական ու համընդհանուր փորձառությունները․ հայրական կարոտն ու Աստծո որոնումը, պատերազմի ցավն ու դարի մղձավանջը, քաղաքային աղմուկն ու բնության մաքրագործող ուժը։ Նրա բանաստեղծություններում մթությունն ու լույսը, սերն ու մահը, հեգնանքն ու աղոթքը մշտապես զրույցի մեջ են՝ ձևավորելով բազմաշերտ, բայց միևնույն ժամանակ ամբողջական գեղարվեստական աշխարհ։

Հեղինակը բառին վերագրում է գոյաբանական դեր՝ այն դարձնելով միաժամանակ հիշողություն, պաշտպանություն և ճշմարտության բացահայտում։

«Կոշիկի» խորհրդանիշը, որ անցնում է գրքի միջով, ամփոփում է այդ ճանապարհի իմաստը․ կյանքի ընթացքը հնարավոր է հաղթահարել միայն իմաստության և խոնարհության ոգով։

Այսպիսով՝ Մաչանենցի պոեզիան դառնում է ժամանակակից հայ պոեզիայի յուրահատուկ հանգրվաններից մեկը, որտեղ ձևավորվում է մարդու հոգևոր դիմանկարը մեր դարի բոլոր հակասությունների ու ցավերի մեջ։ Այն միաժամանակ հուշում է, որ նույնիսկ մղձավանջի խորքում միշտ կա լույսի և հույսի հնարավորություն։ Իսկ «Իմաստության կոշիկները» շարունակում են քայլեցնել ընթերցողին դեպի այդ լույսի որոնումը։

Թեհմինա Մարության

Բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ