ԿՈՍՏԱՆ ԶԱՐՅԱՆ / Մտածումներ արվեստի և գրականության մասին

Կարևորագու՛յնը արվեստի մեջ. սիրել խանդագին, բացարձակ, անսահման սիրով: Սիրել օրերի և երևույթների ամբողջությունը իրենց իսկության և խորհուրդի մեջ, և միաձայն թրթռալ տարրերի, ծաղիկների, ջուրերի, բուրումների հետ: Ու սիրո ժամին լսել իր հոգին, և խառնիխուռն ձայների մեջ կարողանալ նշմարել սկիզբնասկիզբ հնչյունները, նշանաբան դաշնակությունները և ամբողջական երաժշտությունը: Կարողանալ ղեկավարել իր հոգու խմբերգը և ծնծղաների դղրդոցի մեջ քաղել լռությունները, - այդ է արվեստը: 

Մշակույթը … հոգեկան արկածախնդրություն է, վսեմ մի խենթություն, որով տիեզերքը գալիս գտնում է իր իմաստը: Մշակույթը պահանջում է մեծ ճիգ, հավատք և զոհաբերություն` առաքինություններ, որով հայ ժողովուրդը լիովին օժտված է: 

Իսկական արվեստը ստեղծում է` բնավորություններից և հոգիներից գաղտնի գիծերով առած, նոր բարոյական մթնոլորտ, նոր իրականություն, որին հավատում ենք ու ընդունում իբրև ճշմարտություն, որովհետև նա հոգեղինացած, բյուրեղացած, աստվածային շունչով օծված մի իրականություն է, որ մեզ ավելի մոտ է ու սիրելի, քան մեզ շրջապատող կյանքն իսկ:  

Արվեստը կյանքի առջևից է քայլում և լուսավորում ապագան: Այն գերազանցորեն գիտություն է ու գերագույն իրականություն: 

Ուժական արվեստը պետք է որ ամենեն ավելի ուղղակի արտահայտությունը ըլլա իրականի շարժումին, պետք է որ ոգեկոչե հոգվույն խորհուրդները, և տիեզերական համերգությունը, և զգայնացնելով ամեն ինչ, պետք է որ հայտնատեսության միջոցով թափանցե Ապագայի պատրանքներու վսեմ կրկներևույթներուն մեջ: 

Գրականության շուրջ ապրող կատաղած մլուկներ կան, որոնց մարդ չի ուզում ձեռք տալ օդը չապականելու համար: 

Դիմենք ժողովրդին: Նա ունի թաքնված գանձեր, չհայտնատեսված հանճար, հարուստ շտեմարան, ուր կարելի է ջոկել արվեստի լավագույն գոհարները: 

Արևելյան արվեստը անմիջական է, տարերային, նա ազատ է և համադրական իր գոյացման ձևի մեջ նա զերծ է նախապաշարումներից և դպրոցական ֆորմուլաներից: 

Եթե հայ գրականությունը անհրաժեշտ է, որ ապրի` նա պետք է նյութապես ապահովվի: Ո՛չ մարդը, այլ գործը, արտադրությունը, գիրքը: Այդ նպատակին հասնելու համար պետք է ստեղծել և կազմակերպել ընթերցողները, տարածել թե գրադարանների և թե վաճառումների միջոցով գիրքը, ստեղծել հետաքրքրություն և համակրանք նոր արտադրությունների շուրջը ևն. այդպիսի մի մշակութային կազմակերպություն անհրաժեշտ է, որ ունենա համազգային բնույթ զանազան քաղաքական և կրոնական հոսանքներից վեր, լայն մտքով օժտված անհատների ղեկավարությամբ: Միացնել բոլոր հայերը հայ ոգու և հայ մտքի շուրջը: 

Գիրք կարդալու համար պետք է որոշ մտավոր պատրաստություն, մինչ ռադիոն և կինեման ամեն ինչ մատուցանում են դյուրին կերպով, առանց որ ուղեղը որևէ հոգնության մատնվի: Մարդը մնում է կրավորական դիրքի մեջ, ստանում է վայրկենական տպավորություններ, որ մի ժամ հետո մոռանում է: 

Մեծ գրողների մոտորոշ բառեր բանալի են ամբողջ մի աշխարհի, որովհետև նրանք գալիս են ստեղծագործողի արյունի միջից` այնտեղից, ուր տիեզերքը ներկա է իր ուրույն թաքնաթաքուր թափով: 

Հանճարը այն է, որը ազատագրող ծնունդի մեջ գտնում է իր եսի կայուն հավասարակշռությունը: Եվ արվեստը ուրիշ բան չէ, եթե ոչ տիեզերական ոգու գերագույն ճարտարապետությունը: 

Սնանկացած վաճառականներ, անգործ քաղաքագետներ, բժիշկներ, ատամնաբույժներ, գորգի և ադամանդի միջնորդներ, նախկին թաղական կամ նախարար, նախկին եպիսկոպոս կամ ժամկոչ, նախկին վարժապետ կամ սպա, մեկ էլ, առանց պատճառի, հանկարծ իրենց իրավունք են համարում,- և ի՜նչ ամբարտավան և վճռական ձևով,- խոսել հայ լեզվի և հայ արվեստի մասին: 

Պրպտել ինքնուրույն մեր ոճը մեզ շրջապատող բնության գծավորումների և գունավորումների մեջ, բույսերի, ծաղիկների, կենդանիների և զանազան զգեստավորումների մեջ ու այդ ոճով դարբնել երկաթը, հղկել փայտը, քանդակել արծաթը, ստեղծելով գեղեցիկ, դյուրամատչելի և անհրաժեշտ առարկաներ` ահա արվեստի համար առայժմ հարվածային մի նպատակ: 

Հայ ժողովրդական արվեստը կարող է բանալ ահագին կարելիություններ հայ հանճարը երևան բերելու համար: Նա ցույց կտա ուղիներ, որոնք փակ են անհատ արվեստագետների համար, նա կզարգացնի ճաշակը և կդրսևորե վերջապես մեր ազգային դեմքը: 

Ամեն արվեստագետ երգում է ըստ իր ձայնի ծավալին, ըստ իր ստեղնաշարի մեծության: Նկարիչի համար գունակալը այն երաժշտական գործիքն է, որի վրա ծիածանը հորինում է հանկաձայնություններ և ներդաշնակություններ: Նկարիչի համար ունենալ սեփական գունակալը` գոյացման անհրաժեշտ պայմանն է: Գունակալը նրա <<եսն>> է, նրա անհատական տեսողության չափանիշն է, նրա հոգեկան ձգտումների և ապրումների հիմնական միջոցն է: 

Չկա ավելի բախտավոր վայրկյան, քան այն վայրկյանը, երբ արվեստագետը ճանաչում է ինքն իրեն` իրեն շրջապատող իրականության մեջ: 

Իսկական ռեալիզմը նշանակում է ըմբռնել իրականության էությունը, բաբախել երևույթների սրտի հետ համատրոփ, տալ կյանքի ոգին, ոչ միայն ձևը, առաջ բերել այն բախտավոր միացումը, որը լինելության հիմնական տոնն է: իսկական ռեալիզմը կյանքն է, ոչ միայն կշռի ու չափի ենթարկված կյնաքը, ոչ միայն սահմանափակ գիտակցության ներկայացող երևույթը, այլ այն կյանքը, որը անսահման է, ապրում է մեր ենթագիտակցության մեջ, իր չէ, այլ երաժշտական դինամիկա է, հոսուն, երբեք կանգ չառնող տևականություն է: 

Ամեն մի հանճարի կյանքը դաս է: 

Արվեստը պետք է սովորեցնի կամ ընդարձակի մեր գիտության հորիզոնը: Մեծ արվեստը մտածել է տալիս, բաց է անում մեր առջև իրերի կյանքը և նրանց խորհուրդը: Մեզ մասնակցել է տալիս բովանդակ իրականության: Ընդլայնում է մեր կամք-զորությունը և մեր հոգու խորությունը: Արվեստը վարժապետի դասավանդություն չէ, այլ իմաստունի թելադրանք: 

Լեզուն արգելք չէ իսկական հանճարը համաշխարհային դարձնելու համար: Ուժեղ և ինքնուրույն միտքը պեղում է հորիզոնները և, ուշ կամ կանուխ, գտնում է հոգիների արձագանքը: 

Գրական մեծ դարաշրջանները պաշտամունքի դարաշրջաններ են: Ու ազգերի համար, թուրքից էլ վտանգավոր, կիսակիրթ և նախանձամիտ մտավորականներն են: 

Իսկական գրագետի համար ավելի դյուրին բան չկա, քան լինել դժվար, և ավելի դժվար բան չկա, քան լինել դյուրին: 

Ամեն մի մեծ արվեստ խոստովանանք է: 

Ոգին անկարելի է կաշկանդել: Ո՛չ չարությունը, ո՛չ բռնությունը, սուրը կամ կրակը կարող են կանգնեցնել ոգու ստեղծագործական թափը: 

Բանաստեղծությունը աշխարհաստեղծման արարողության մի մասն է: 

Պետք է դիմադրել արվեստի գործը զուտ հաճույք համարելուն: Արվեստագետը պետք է կարողանա իր ստեղծագործությունը համարի նախ և առաջ առաքելություն և իր կյանքը խորապես արտահայտված ճակատագիր: Պետք է լինել ավելի քան արվեստագետ: 

Իսկական գրվածքները մաքրվում են և պայծառանում ժամանակի և իրադարձությունների ազդեցության տակ, ինչպես գինին մառանում: 

Պետք է գրվածքը, հոգեկան խոյանքներին մտերմաբար ձուլված, շնչի քո շունչ իսկ: 

Արվեստի կոչումը չէ աշխարհը ներկայացնել, այլ նրա նշանակությունը և մեծությունը տալ: 

Գրքերը բաժանվում են հեղինակից և կարծրանում են: Այն կապը, պորտը, որի միջոցով կարելի է նրան թարմ կյանք սրսկել, մնում է որոշ ժամանակ, ապա բոլորովին անջատվում է և ինքնակալ կյանք վարում: 

Բանաստեղծը տեսնում է ներքին աչքերով, իսկ ներքին աչքերը մասն են տիեզերքի, որը միշտ ներկա է նրա մեջ:մԻնչ որ կա տիեզերքում, կա մեր մեջ: 

Արվեստագետը իսկական ստեղծագործ միակն է, որ կը համարձակի հանդիպադրել իր լինելու կամքը` մեքենայնության բռնության վրա: Վասնզի ան միակն է, որ ներուժորեն կը զգա բանտի ծանրաբեռն ճնշումը և կը բաղձա ազատությունը: Ժամանակի և տարածության դեմ ան կը ճակատի տևականությամբ. մեքենայնության դեմ` ստեղծագործությամբ: 

Եվ պատահում է նաև, գրեթե միշտ, որ հեղինակի ուղեղից դուրս եկած տիպարը հարցաքննում է հեղինակին, վեր բարձրացնում նրա մտքի և հոգու բոլոր ալիքները, դուրս հանում նրա էության թաքնված միտումները, դատավոր դառնում և խոստովանության ենթարկում նրան:  

Բանաստեղծությունը պետք չէ համարվի ոգու, մտքի շեղան, այլ հայտնություն, որ վերադարձնում է անհատին իր մտերիմ պատիվը և իր խոր ճշմարտությունը:  Դնել անհատը իր իսկ մաքրամաքուր լույսի մեջ: 

Գտնել տպավորությունների այն թարմությունը, որ գոյություն ուներ լեզվից առաջ - ահա բանաստեղծի շնորհքը: 

Մեծ բանաստեղծի մեջ առաքյալը միշտ ներկա է: 

Ինքնատիպ թատրոն չունեցող ժողովուրդները դիմագծից և ստեղծագործական թափից զուրկ են: Քաղաքական ստրուկ լինելուց ավելի վատ է ուրիշների մշակույթի ստրուկը լինել ու խորտակել իր հոգին մակաբույծ ձևերի ու գաղափարների տակ: 

Առհասարակ, հայ գրականության դժբախտությունը անոր մեջն է, որ ամեն երևույթի վրա վարժապետի մտայնությամբ կը նայվի, և վարժապետի սահմանափակ մտային կարողությամբ և տափակ երևակայությամբ կը ստեղծագործվի: Վարժապետը ամենուրեք թշնամին է արվեստի, և ապագա պայքարը այդպիսիններու դեմ է, որ պիտի մղվի: 

Մենք կը խորհինք, որ արվեստը և ազատ գրականությունը, հոյակապ և հանդուգն փնտռումներուն միակ ճամբան է, որ ազգ մը միայն արվեստով կրնա բարձրանալ, միայն արվեստով կրնա իր տեղը ունենալ տևականության մեջ: 

Ազնվացնել հայ կյանքը խորհուրդով և արվեստով, հզորացնել և հիմնավորել հայ խորհուրդը և արվեստը կյանքով: 

Արվեստին մեջ` որքան կրոնքին` կը պատրաստվին հոգիները: 

Հայերեն լեզվով գրել օտարի պարտադրած գաղափարները, դա հայ գրականություն չէ: 

Գրականությունը իբրև կյանքի բարձրագույն արտահայտություն, ամեն մեկ շրջանի մեջ կփնտրե իր նոր ձևը, և ամեն մեկ ձգտում, որ կկարողանա հարազատորեն արտահայտել կյանքը` արժեք է: 

Բանաստեղծը միշտ հավատարիմ է ինքը իրեն: Այդ հավատարմությունը կրկնություն չէ, մակերեսային արտացոլում չէ, այլ վերանորոգում, վերածնունդ, հարստացում: 

Բանաստեղծը անկարգ պայքարի մեջ է իր Հրեշտակի հետ: Նրա պատմությունը այդ հրեշտակի հետ ունեցած իր փոխհարաբերությունների, իր պարտությունների և հաղթանակների պատմությունն է: 

Մարդկային ստեղծագործ անհատը մանրաշխարհ է, որ իր մեջ պարունակում է տիեզերքը: 

Սխալվում են նրանք, որոնք կարծում են, որ գաղութահայ գրականությունը կարող էր զարգանալ համայն հայությունից անջատված: Հայությունը մի է: Չի կարելի բաժան-բաժան անել ո՛չ նրա ոգին, ո՛չ նրա թափը և ո՛չ այն հավաքական ենթագիտակցականը, որ աղբյուրն է աղբյուրների և պատճառը պատճառների: Հայաստանը, մեր աստվածների ձեռքով կերտված, աշխարհագրական բնորոշ միավոր է, ինչպես միավոր է մեր ցեղը և մեր լեզուն: Հայ գրականության գերագույն նպատակն է այդ միությունը պահել և հասցնել իր բյուրեղացման վիճակին: 

Ասում են` բանաստեղծությունը պետք է ծառայի իրականության: Մոռանում են, որ իրականությունը սկսվում է այստեղ և վերջանում է աստղերի ետև տարածվող հավիտենականության մեջ: Այդ մեծղիության զգացումն է, որ բնորոշում է իսկական բանաստեղծը: Անցողականին տալ հավիտենական բնույթ, ահա ա՛յդ: Փոքրագույն երևույթը կապել ամբողջականին: Զետեղել ոսկե կամուրջը: 

Ամեն մի արվեստագետ կարող է փորձել, ի միջի այլոց, նաև գրել օտար լեզվով:  Ես ինքս գրած եմ ոտանավորներ ռուսերեն, ֆրանսերեն, անգլերեն, և, վաստակելու համար, շատ լեզուներով հոդվածներ: Բայց դրանք մնայուն գործի հետ ոչ մի կապ չունեն: Էպիզոդներ են: Լեզուն արյուն է, արդ` արյունը չի կարելի փոխել: Լեզուն ոգի է, այդ ոգին չի կարելի աղավաղել: Դրանք տարրական ճշմարտություններ են: Կարելի՞ է ռոկոկո ոճով հայ եկեղեցի շինել: Կարելի չէ, և հայը չի մտնի, այնտեղ չի աղոթի: Իսկ նրանք, որ ուզում են օտարանալ` բարի ճանապարհ, թող օտարանան: Արդեն հայությունը քանակ չէ, այլ որակ է: