ՔԱՋԻԿ ԴՈՐՈՒՆՑ / «Աղոթք Ակսել Բակունցի լուսապայծառ հիշատակին կանգնեցված խաչքարի առթիվ»

2004 թվականին Ակսել Բակունցի 105-ամյակի առթիվ Սյունյաց մեծահարգ մարզպետ Սուրեն Խաչատրյանի նախաձեռնությամբ ու մեկենասությամբ գրողի տուն-թանգարանի այգում կանգնեցվեց քանդակագործ Ռազմիկ Արզումանյանի կերտած կոթողային խաչքարը: Հավերժության ոգով են շնչում խաչքարին փորագրված տողերը̀ «Կամաւն Աստուծոյ եւ արդեամբ մարզպետի Սիւնեաց Սուրեն Խաչատրեանա կանգնեցաւ սուրբ խաչս ի բարեխաւս Ակսել Բակունցա, որ չարաղետ ամի ՌՋԼԷ փոխեցաւ ի Քրիստոս եթող կսկիծ անսփոփ ազգիս հայոց»: 

Յուրաքանչյուր սյունեցի երախտագիտությամբ ու խոնարհաբար ընդունեց իր տաղանդավոր զավակի հիշատակը հավերժացնող այդ պարգև-հուշարձանը, քանզի Ակսել Բակունցը շիրմաքար չուներ: Հայրենի հողը բախտ չունեցավ ամփոփելու Բակունցի աճյունը, բայց ամփոփեց ոգին… 

Ձեզ ենք ներկայացնում Քաջիկ Դորունցի աղոթք-բանաստեղծությունը̀ գրված «Բակունցի լուսապայծառ հիշատակին կանգնեցված խաչքարի առթիվ»:

ՆՈՐԱՀԱՅՏ ԼՈՒՍԱՆԿԱՐ ̸ Ակսել Բակունցը ծնողների` Ստեփան Թևոսյանի և Բոխչագյուլի հետ

Այս ընտանեկան լուսանկարը Ակսել Բակունցի տուն-թանգարանի ֆոնդը համալրած վերջին ցուցանմուշն է: Տուն-թանգարանի տնօրեն Վարդան Սարգսյանն այն հայտնաբերել է Գորիսի երկրագիտական թանգարանի օժանդակ ֆոնդում:

ԱՅՍՕՐ ՍՊԱՐՏԱԿ ԲԱԿՈՒՆՑԻ ԾՆՆԴՅԱՆ ՕՐՆ Է

Ասում են՝ 1889 թվականի հունիսի 13-ին հայոց արձակի աստվածը հանգրվանել էր գորիսեցի Ստեփան Բակունցի հարկի տակ և դրանով է բացատրվում Ակսել Բակունցի լինելիության առեղծվածը: Անկասկած, բանաստեղծության անորսալի կապույտ թռչուններից մեկն էլ 1955 թվականի հունիսի 14-ին անաղմուկ բույն էր հյուսել վերիշենցի Սեդրակ Բակունցի հյուրընկալ օջախում և նախապատրաստել Սպարտակ Բակունցի գրական տեսլաժամը…

Երկրային կյանքի ընթացքում Սպարտակ Բակունցն իր սրտում անթեղել էր բանաստեղծության կրակը և ոչ ոք չիմացավ, որ անքուն գիշերներին նա մտորում ու զրուցում է Աստծու հետ, իսկ այդ զրույցները ձև ու իմաստ են ստանում, դառնում բանաստեղծություն: Մտերիմները, հայրենակիցները շատ ուշ իմացան, որ Սպարտակը բանաստեղծ է: Նա բանաստեղծ էր ծնվել, բայց գրական հայտնությունը եղավ 37 տարի անց՝ դավադիր թշնամու հեռահար հրանոթի ուղարկած մահից հետո, որը, ցավոք, նրան գտավ հայրենի Վերիշենում` 1992 թվականի օգոստոսի 8-ին: Հրետանային այդ գրոհը Գորիսից հինգ զոհ տարավ: Մեկը Սպարտակ Բակունցն էր… Այդ մահով ծնվեց բանաստեղծը, նրա քնարը հնչեց հեղինակի լռելուց հետո…

Ս.Բակունցի <<Հայացքների պայքար>> ժողովածուն լույս է տեսել բանաստեղծի ողբերգական մահից մեկ տարի անց՝ 1993 թվականին՝ հայ անվանի բանաստեղծ, մանկագիր Երվանդ Պետրոսյանի խմբագրությամբ, Համո Սահյանի սրտաբուխ առաջաբանով և Նիկոլայ Մանուկյանի անզուգական նկարազարդումներով: Ձեռագրերը տպագրության է նախապատրաստել հեղինակի եղբայրը՝ Արմիկ Բակունցը: 

Ներկայացնում ենք բանաստեղծություններ <<Հայացքների պայքար>> ժողովածուից:

ՀՐԱՆՏ ՄԱԹԵՎՈՍՅԱՆ / Ղողանջ` համազանգի արձագանքով

Հունիսի 13-ը մեր Գորիսի միակ մարզպետ, քաղաքապետ, պետաց պետ, մեծ վարպետ ԱԿՍԵԼ ԲԱԿՈՒՆՑԻ ծննդյան օրն է.

Հայ դպրության մեջ Սյունիքը հազար հինգ հարյուր տարի հերոսանում էր, դավաճանում էր, իմաստնանում էր, դառնում էր միջնաշխարհ, կուսաշխարհ, մենաշխարհ և սակայն մնում էր հայոց աշխարհագրական բազում աշխարհներից մեկը։ Հետո Սյունիքով անցավ Ակսել Բակունցը, և այդ երկիրը բնակեցվեց զարմանալի թախծոտ, սրամիտ և արդար մարդկանց մի մեծ բազմությամբ.- Դիլան դայու երկար կյանքի համար միջնասյուն է դարձել եղած, անցած-գնացած մի կին, դարձել է, որովհետև եղել է միակը, և նրա ապրած այդ միակ օրը շաղախված է արյամբ. որսորդ Ավու հուշերի հովիտներում ապրում է կյանքի դաժան հրճվանքը՝ մի կապուկ ցախի համար կռիվը արջի հետ. Սաքանը քաղաքաբնակ կնոջ մերկ ազդր է տեսել և այլևս չի տեսնելու. Վանդունց Բադին մի անգամ հպարտացավ որդիով, գրեթե խրոխտացավ և ահա դարձյալ մտել է փայտի շալակի տակ, որդուն սպանել են. ծառի՛ պես, խոտի՛ պես, անմռունչ անասունի՛ պես հողից աճեց Պետին, մի անգամ թաքուն հրճվեց՝ երբ տուն ու կին ունենալու միտքը խլրտաց նրա երակներում, և ահա որպես հնձած խոտ անշշուկ ընկել է և իր ավիշն ու ոսկորները վերադարձնում է հողին, իսկ Խոնարհ աղջիկը գրեթե մեղսավոր է, քանի որ ուսուցիչը կպել է նրա ձեռքին և ասել «Խոնարհս...», և գյուղից հեռանալիս ուսուցիչը ձորի գլխից ձեռքով է արել դեպի արտը, ուր Խոնարհը կանգնել էր՝ ձեռքին քաղհանի բիրը, կարմիր կակաչ և մոլախոտի մի կապ. «Խոնարհն իսկույն կռացավ արտի վրա». հետո անցավ տասներկու տարի, «դպրոցի բակում հավաքվել էին գյուղացիները։ Խոսում էին հողի մասին, գանգատվում էին, որ հողը առաջվա բերքը չի տալիս։

ՀՐԱՉՅԱ ՄԱԹԵՎՈՍՅԱՆ / Բակունցի շունչը միշտ զգանք մեր ծոծրակին...

<<Ակսել Բակունցը Զանգեզուրի, Գորիսի ամենազուլալ գետն է, հայոց ամենախոս լեզուն է, մեր հնաբույր թախիծն է, էպոսից եկող մեր կանչն է, մեր տան աղոթքն է, էն կտրիճն է, որ գիտի իր սրտի զորությունը, էն նահապետն է, որ իր մեջ կրում է ընկուզենու իմաստուն լռությունը: Փա'ռք ու պատի'վ էս խրճիթին, էս դղյակին, վարար, զուլալ էս տանը, որ Բակունց է արարել ու տվել հայությանը: Դժվար է լինելու նրանց համար, ովքեր կփորձեն ճանապարհ անցնել առանց մեծն Թումանյանի, հախուռն Չարենցի, տեղով սեր ու բնություն, հենց հայրենիք ու Հայաստան լեզու Բակունցի: 

Բակունցի շունչը միշտ զգանք մեր ծոծրակին>>:

Խոնարհումով` Հ.Մաթևոսյան

14.06.2008

ՀՈՎԻԿ ՉԱՐԽՉՅԱՆ / Ո՞վ էր Բակունցի «ալպիական» կինը

«Ալպիական մանուշակ» պատմվածքը Չարենցի կնոջ` Արփենիկի հիշատակին նվիրելուց առաջ Ակսել Բակունցը մի առիթով խոստովանել է, որ իրականում դա գրվել էր բոլորովին այլ կնոջ համար: Նույնիսկ պատմվածքում տողեր կային, որոնք գաղտնազերծում էին Բակունցի սրտի գաղտնիքը: Եվ այդ ճակատագրական կնոջ անունն էր Ժենյա Գյուզալյան:

Ժամանակակիցները պատմում են, որ Ժենյան միջին հասակի, բարեկազմ, փոքր ինչ սրված դիմագծերով աղջիկ էր: Միշտ երազկոտ հայացք ուներ: Հագնվում էր շատ ճաշակով: Սիրում էր ու ծանոթ էր գրականությանը: Այս սերը գալիս էր նրա ընտանիքից, որտեղ առանձնակի վերաբերմունք կար արվեստների նկատմամբ:

Բակունցը Ժենյային առաջին անգամ տեսել է Հանրային գրադարանում, որն այն օրերին գտնվում էր քաղաքի Կուլտուրայի տանը: Դա 1926 թվականին էր: Մեկ տարի էր, ինչ աղջիկը Թբիլիսիից տեղափոխվել էր Երևան և ընդունվել համալսարանի պատմագրության ֆակուլտետը: Շուտով նրանց ծանոթությունը վերածվում է մտերմության` պարուրված անթաքույց համակրանքով:

ՎԼԱԴԻՄԻՐ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ / Զանգեզուրյան նվագներ

Սիրելի' ընթերցող 

Սիրով Ձեր դատին եմ հանձնում հորս` Վլադիմիր Ավետիսյանի բանաստեղծությունների ժողովածուն:

Վլադիմիր Լևոնի Ավետիսյանը ծնվել է 1919 թ. հունվարին, Գորիսի շրջանի Մաղանջուղ (այժմ` Հարթաշեն) գյուղում: Նախնական կրթությունը ծննդավայրում ստանալուց հետո ուսումը շարունակել է Գորիսում, որտեղ նաև ավարտել է անասնաբուժական տեխնիկումը: Այնուհետև ուսումը շարունակել է Բաքվի հայկական մանկավարժական ինստիտուտի հայոց լեզվի և գրականության ֆակուլտետում: Հենց այդտեղ էլ ծանոթացել է իր ապագա կնոջ` Վարդուհու հետ (Ռոզա), ում նվիրված բազում գեղեցիկ ու քնքուշ բանաստեղծություններ կգտնեք այս գրքի էջերում: Ինստիտուտում ուսումնառության ժամանակ սկսվել է Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմը և Վլադիմիր Ավետիսյանը զորակոչվել է գործող բանակ, որի շարքերում հերոսաբար կռվել է մինչև հաղթանակի օրը: Պատերազմի ավարտից հետո վերադաձել է Բաքու և շարունակել ընդհատված ուսումը: Ինստիտուտն ավարտելուց հետո աշխատանքի է անցել Խանլարի շրջանի Մարտունաշեն գյուղում` որպես հայոց լեզվի և գրականության ուսուցիչ, ապա` որպես դպրոցի տնօրեն: Երկար տարիներ աշխատել է Մարտունաշենի և Գետաշենի միջնակարգ դպրոցներում` բազում մանուկների սրտերում սերմանելով մնայուն սեր մեր անզուգական մայրենի լեզվի հանդեպ: 1960-ական թվականներին բանաստեղծը ընտանիքով տեղափոխվել է Երևան և աշխատանքի անցել թիվ 98 միջնակարգ դպրոցում` որպես հայոց լեզվի և գրականության ուսուցիչ, որտեղ և աշխատել է մինչև կենսաթոշակի անցնելը: Վլադիմիր Ավետիսյանը սկսել է բանաստեղծություններ գրել ուսանողական տարիներից. իր ձեռագրերի մեջ հայտնաբերված առաջին բանաստեղծությունը թվագրված է 1940: Ստեղծագործություններից շատերը տպագրվել են մի շարք ամսագրերում ու թերթերում:

ԹԵՀՄԻՆԱ ՄԱՐՈՒԹՅԱՆ / Գեղարվեստական ստեղծագործության տարածաժամանակային վերլուծության մի քանի հարցեր

Գեղարվեստական ստեղծագործությունը կառուցվածքային ամբողջություն է` բաղկացած առանձին մասերից: Գրականության գիտական ուսումնասիրության վերջնական նպատակը այդ ամբողջականության բացահայտումն է, ինչը նպաստում է ստեղծագործության խորքային ընկալմանն ու գնահատմանը: Գրական երկի վերլուծությունն իրականացվում է կամ բաղկացուցիչ տարրերի քննությունից աստիճանաբար գնալով դեպի ամբողջական միավորի քննություն, կամ` ամբողջից դեպի մասերի քննություն:

Գեղարվեստական համակարգի կարևոր միավորներ են ժամանակը և տարածությունը, որոնք ունեն տարբեր գործառույթներ, պայմանականության աստիճաններ, հատուկ փոխհարաբերություններ ու փոլխազդեցություններ: Ժամանակի և տարածության բնույթով են պայմանավորված գեղարվեստական իրականության տարածաժամանակային կառույցի ամենատարբեր ձևերը: Կյանքի երևույթների գոյության տարածաժամանակային ձևերի գեղարվեստական արտացոլումը մտնում է գեղարվեստական պատկերի ու ստեղծագործության կառուցվածքի մեջ:

Բախտինը ժամանակի ու տարածության փոխադարձ կապը գեղարվեստական երկում անվանել է <<քրոնոտոպ>>, որին համարժեք է հայերեն <<ժամանակատարածական>> բառաձևը կամ եզրույթը: Իր <<Լաոկոոն>> աշխատության մեջ Գ.Լեսինգն առաջին անգամ արվեստի երկերը դասակարգեց ըստ տարածաժամանակային հատկանիշների: 

Ի տարբերություն արվեստի մյուս տեսակների` գրականությունն ավելի ազատ է իրականության տարածաժամանակային արտացոլման առումով: Գրողը կարող է միաժամանակ տարբեր վայրերում կատարվող իրադարձություններ պատկերել կամ ժամանակային մի հարթությունից հեշտությամբ տեղափոխվել մեկ ուրիշը, օրինակ` ներկայից անցյալ և հակառակը:

ԱՐԺԵՔԱՎՈՐ ԱՎԱՆԴ ՍԵՎԱԿԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ

Երախտաշատ գրականագետ, մատենագետ, Գորիսի պետական համալսարանի երկարամյա դասախոս Նինա Հովսեփյանի մահից մեկ տարի անց ԳՊՀ-ի գիտական խորհրդի երաշխավորությամբ տպագրվել է նրա երեսնամյա գիտական պրպտումների արդյունքը, կամ ինչպես ինքն էր սիրում ասել՝ կյանքի գիրքը՝ Պարույր Սևակի կենսամատենագիտության երրորդ հատորը: 

Մատենագիտությունն ընդգրկում է 1983-2002 թվականներին բանաստեղծի մասին լույս տեսած բոլոր տպագիր նյութերի աղբյուրները, ինչպես նաև Սևակի երկերի (գեղարվեստական գործեր, քննադատական, հրապարակախոսական հոդվածներ, նամակներ, թարգմանություններ) հրատարակությունների գրացուցակը:

ԱՐՏԱՇԵՍ ԱՐԱՄ / Մեր անաստվածն ու ելքից դուրս հավատավորը

Նա եկել էր Նաիրի երկրի մշուշներից: Եկել էր մեր վաղնջական գոյության հեթանոս հեռաստաններից: Այրարատ երկրի քամին շաղափում էր նրա արևահար դեմքը, թրթռացնում արքայամեծի նրա թիկնոցը, և օրը լեցուն էր նավասարդյան առավոտվա արբեցնող բույրերով: Նա եկել էր հայոց անցյալի մութ ու օրհասված կեռմաններում չծնված մեր բոլոր հանճարների փոխարեն: Եկել էր, որ հավասարակշռեր մեր ցավն ու հրճվանքը, զգաստությունն ու գութը, հույզն ու բանականությունը: Այդպես իր վաստակով խոնջացած ձկնորսն է վերադառնում բաց ծովից: Այդպես կեսարն է տիրական ու վստահաքայլ տուն դառնում հերթական, հաղթանակով պսակված արշավանքից. <<Ես գալիս եմ, ահա ‐ նայեցեք,նայեցեք: // Ես գալիս եմ ահա‐ դարերից ‐ Ու բերել եմ ինձ հետ երազները իմ սեգ: // Ու երգերը ցնդած օրերի>>: Ծնվել էր, որ արնամած, քարակոփ տողերով ոգեր <<Ես իմ անուշ Հայաստանին>> և վեր կանչող, կապույտ լույս դառնար Արարատ լեռան կատարին: Ծնվել էր, որ այդ մարմրող <<Անուշ Հայաստանին>> մի նոր լույս ու ջերմություն հաղորդեր և իր Ցեղը փրկեր հեղձամահ լինելուց: Ծնվել էր <<շոգ շնչի տակ Օրմուզդի թևի>>, և նրա կրակոտ սիրտը մեկ վայրկյան իսկ չպիտի բաբախեր առանց կապույտում ճախրելու հաճույքի: Ծնվել էր կարսեցի Աբգար աղայի օջախում, ամենասովորական հայի կերպարանքով և Արարչի տված հատուկ բոլորանվեր քանքարով: Ծնվել էր մանուկ աստղի պես ճառագելու, ծեր ծաղկողի պես` ուսուցանելու: Ծնվել էր իբրև <<անհաղթ արու, որպես հրաշք` ելած հայ ցեղի արգանդից>>: Եկել էր պահանջելու վհատ ժամի մեր այրական տոկունությունը, խրախճանքի ժամի` մեր զգոնությունը: Չարենցն էր` հաստատաքայլ, անընդմիջելի ու անմեկնելի:

ԿԱՐԱ - ԴԱՐՎԻՇ / «Ո՞վ եմ ես (իմ ինքնակենսագրությունը)»

Հայկական ապագայապաշտությունը 20-րդ դարասկզբի հայ գրական կյանքի արժանահիշատակ իրողություններից մեկն է: Կարա-Դարվիշի (Հակոբ Մինասի Գենջյան) ամբողջ կյանքն անցավ այդ հոսանքին նվիրվածությամբ՝ տեղիք տալով և՛ լուրջ առարկումների, անգամ ծաղրուծանակի, և՛ գնահատումների, անգամ՝ գերագնահատումների: Կարա-Դարվիշն այսօր իր գործունեությամբ ու ստեղծագործությամբ թեև ունի ավարտված գրապատմական նշանակություն, բայցև չի կորցրել իր <<շեղված>> կերպարի հետաքրքրությունը: 

<<Ո՞վ եմ ես (իմ ինքնակենսագրությունը)>> նրա լավագույն բանաստեղծություններից է, եթե ոչ գլուխգործոցը. պահպանվել է հայերեն, ինչպես նաև ռուսերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն թարգմանություններով: Անթվակիր է, ամենայն հավանականությամբ գրված պետք է լինի 1921-ին: 

Ո՞Վ ԵՄ ԵՍ

Ես ցնորամիտ երազկոտ եմ -աստղերը և լուսինն են իմ երազը:

Ես հաստատուն երկրացի եմ - հողը և բնությունն է իմ արմատը:

Ես արթուն պահապան եմ - ամեն արժեքներու աչալուրջ հսկողն եմ:

ԴԱՆԻԵԼ ԵՐԱԺԻՇՏ /Մշակու՞յթ, թե՞ հակամշակույթ

Այժմ մշակույթի և մասնավորապես արվեստի մասին խորհելիս, հաճախ տեսիլվում է բանաստեղծի պատկերած այն ծառը, որի սաղարթում հավքերը բույն են շինում ու երգում, մինչդեռ ծառը տակից սղոցում են…

Մշակույթի կենաց ծառը փորձում են կտրել առավել «բարձր հովանավորությամբ»: Ովքե՞ր են այդ վնասատուները, զավթիչները, կեղեքիչները, բռնակալները:

Անշուշտ, նույն խմորի մարդիկ: Այս առումով իմաստունները մարդկանց բաժանում են երկու տեսակի` աշխատասեր, սթափ արարողների, և` սպառողների (սպառնացողների), ավերողների: Ծույլերը, թույլերը, ապաշնորհները, վախենալով սովից, մահից` վերածվում են բռնակալների: Ոմանք էլ համախմբվելով իրենց նմանների հետ` վերածվում են հորդաների և զանազան խմբավորումների: Դրանք են, որ մշակույթը, նույնիսկ կրոնը, օգտագործում են որպես իրենց հանցանքները քողարկելու միջոց:

Մի դասական օրինակ: 637 թվին, Քադիսիայի «սրբազան պատերազմից» հետո արաբ զորավարները որոշել էին ավարից մեծ բաժին տալ նրան, ով կկարողանար Ղուրանից գեթ մեկ սուրահ հիշել: Եվ այդքան զինվորների մեջ չգտնվեց և ոչ մեկը…

Մշակույթը, հոգևորը անհատին և ժողովրդին վեհացնող ինքնությունն է, տարբերանշանը, դեպի երկինք «տանող հրթիռն է»:

ԳԱՐԵԳԻՆ ՆԺԴԵՀ / «Հայ Մտածումի եւ Զգացումի բոլոր ճամբաների վրայ նրան առաջնորդեց Ցեղի Ոգին...»

ՑԵՂԻ ՈԳՈՒ ՇԱՐԺԸ
ԱՎԵՏԻՍ ԱՀԱՐՈՆՅԱՆ

Ի՞նչ արժէ հանճարը, երբ նրան կը պակասէ մեծ սիրտը, երբ իր ողիմպիական մեծութեան մէջ նա անկարեկիր է, անխռով, պաղ: Անարժէք չէ՞ դա, երբ իր խօսքն իշխանութիւն չունի հոգիների վրայ եւ չի նպաստեր իր ժողովրդի հոգեւոր ինքնակառուցումին, երբ իր ցեղի ճակատագրի գերզգացողութիւնը չունի, եւ չի սնուցաներ իր ցեղի յաւիտենականութեան ձգտումը:

Միեւնոյն չէ՞, կայ թէ չկայ նմանը, երբ իր շրթունքներին ցեղի խօսքը չէ, եւ չգիտէ վերադաստիարակել, արիացնել ու վարել զանգուածները. երբ անզօր է ինձ, ձեզ եւ հազարներին զինուորագրել տալ մի մեծ ու արդար դատի եւ կարիքի դէպքում, իր ժողովրդի ծոցէն շանթանման հերոսներ քամել:

Արդարեւ, ի՞նչ արժէ հայ հանճարը, եթէ նա հոգետոհմութիւն չունի իր ցեղի անցեալ առաջնորդների հետ, երբ չունի եօթնիցս երջանկալի գիտակցութիւնը, թէ ինքը եղբայրն ու ցեղակիցն է Մեծն Տիգրանի եւ Աւարայրի անմահ Սպարապետի:

Ի՞նչ շահ նմանէն, թէկուզ նա մեծ արուեստագէտ լինի եւ արդար հպարտանքով կարողանայ ասել իր մասին. Արուեստը` դա ես եմ:

Արդեօք օրհնաբե՞ր է դա, չգիտեմ. քաջ գիտեմ, սակայն, որ նմանը պիտի չդառնար Ահարոնեան` հոգեւոր առաջնորդը, տրիբունը եւ մարգարէն իր ժողովրդի:

Ամէն անգամ, ե՛րբ մտածումս կը դառնայ հայ մեծագոյն գրագէտի շուրջը, կը մղուեմ մտապատկերել մեծահանճար Միքէլ Անջէլօն, որը կուրանալուց իսկ յետոյ, կը շարունակէր ստեղծագործ քաղցրութեամբ շօշափել իր մարմարիոնէ կոճղը:

Ահարոնեանն էլ իր մարմարիոնն ունեցաւ - մեր ցեղի ճակատագիրը:

ԿԻՄ ԱՂԱԲԵԿՅԱՆ / Բանաստեղծությունը ոգեղեն գյուտ է...

Նամակատուփ

Բա՛րև Գարեգին Բաբայան.

Ստացա քո <<Կարոտներս>> խորագիրը կրող բանաստեղծությունների անդրանիկ ժողովածուն:

Դա ինձ համար բոլորովին էլ զարմանալի չէր, որովհետև քեզ հետ ունեցած հպանցիկ հանդիպումների ու կարճատև զրույցների ընթացքում զգացել եմ, որ քո ներսում տիրականորեն նստած է բանաստեղծը, և որ այն մի օր խոսելու է:

Մեր հայրենի բնաշխարհի շքեղաշուք գեղեցկությունները, առավոտների քաղցրությունն ու երեկոների հոգեպարար ինքնաբավությունը, պապերի ու հայրերի կողմից սրբագործված սովորություններն ու թողած ավանդները, պատանեկան սերերի կորուստների ցավերն ու մորմոքները մշտապես ուղեկցում են մարդուն:

Քո բանաստեղծությունների տարածքում շոշափվում են այս որակները՝ ինքնատիպ գունախաղերով:

ՍԵՐՈ ԽԱՆԶԱԴՅԱՆ / Դեպի արարում

Սերո Խանզադյանի կյանքն ու ստեղծագործությունը անբաժան են հայ ժողովրդին վիճակված բոլոր փորձություններից, հայրենիքի ճակատագրից: Նրա ստեղծագործություններում տրոփում է հայրենքի ճակատագրի սրված զգացողությունը, սրտի մորմոքը հայության ապրած մեծ ցավի նկատմամբ, նաև հավատը՝ ամեն գնով պատմության հարվածներին դիմանալու, գոյատևելու, արարման ուժով զորանալու… 

Խանզադյանի ստեղծագործության մեջ մեծ տեղ են գրավում եղեռնյան թեմաներով գրված ստեղծագործությունները, որոնք նվիրված են ոչ միայն 20-րդ դարասկզբի ողբերգական իրադարձություններին, այլև այդ տարիների հերոսական դրվագներին՝ հայ մարդու ազգային արժանապատվության, մաքառման ոգու, կենսասիրության ընդգծումով: Գեղարվեստական գործերում արտահայտած գաղափարները Խանզադյանը տարբեր առիթներով արծարծել է նաև հրապարակագրական էջերում, հարցազրույցներում՝ թարմ լիցքեր հաղորդելով պատմության վերաարժևորման, հայ դատի հանրայնացման գործընթացին:

Ձեզ ենք ներկայացնում արխիվային մի ուշարժան նյութ՝ <<Գրական թերթ>>-ի՝ 1990 թվականի ապրիլի 20-ի համարում տպագրված Խանզադյանի <<Դեպի արարում>> խորագրով հրապարակախոսությունը՝ նվիրված Մեծ Եղեռնի 75-ամյա տարելիցին: 

Հոդվածը, կարելի է ասել, հորդոր ու պատգամ է սերունդներին, որում Խանզադյանը շեշտում է գոյապահպանության պայքարում հոգևոր մաքառումների անգնահատելի նշանակությանը, արարման ուժի խորհուրդը… Ուշագրավ փաստարկումներով են ներկայացվում ժամանակի իրողությունները, որոնք բեկվում են անցյալ-ներկա-ապագա փոխկապակցության մեջ և առավել հետաքրքաական դարձնում պատմության դասերի խանզադյանական արծարծումները:

Հոդվածն արդիաշունչ է նաև մեր օրերի համար և կարող է կամրջվել Եղեռնի 100-ամյակի խորհրդի հետ, դիտվել որպես մեծ գրողի խոսք-պատգամը ներկա սերնդին…

ԴԵՊԻ ԱՐԱՐՈՒՄ

Ես հայոց Մեծ Եղեռնի տարեկիցն եմ: 75 տարի: Մեր ազգի ողբերգության վերաբերյալ ասելիքս ասել եմ <<Խոսեք, Հայաստանի լեռներ>> վեպիս մեջ, էլի՝ այլ տեղեր: Ասելիքս ասել եմ, երբ 1965-ին փորձեցինք նշել 1915-ի ցեղասպանության 50-ամյակը: Եվ ոչ միայ ես, շատե՛րը, մեր ո՛ղջ ժողովուրդը: Բայց Մոսկվայից այնպիսի աղմուկ բարձրացրին մեր դեմ, որ նույնիսկ եղեռնագործները զարմացան:

ՀՐԱՅՐ ՏԱՂԼԵԱՆ / Սերունդներուն միջեւ խարխաբելով

Չեմ կարծեր որ երբեք պատմութեան ընթացքին եղած է նման դար մը, ուր միատեղ գոյութիւն ունեցած են չորս տարբեր սերունդներու մտածողութիւն, որոնք տակաւին չեն կրցած իրար միջեւ հասարակաց գիծ մը գտնել ու համակերպիլ միմեանց, մինչ անդին ժամանակը կը շարունակէ իր վազքը, առանց կարեւորութիւն տալու այդ տարբերութիւններուն:

Անոնցմէ առաջին այն սերունդն է, որ երթալով կը նուազի երկրի երեսեն: Անոնք այն անձերն են՝ որոնք ծնած են ժամանակաշրջանի մը մէջ, ուր ոչ հեռատեսիլը կար, ոչ համակարգիչը եւ ոչ ալ արդիական միջոցներ եւ այդպիսիներուն համար տակաւին անյստակ կը մնայ թէ ինչպէ՞ս պարզ թելի մը մէջէն գրութիւններ, նկարներ ու ձայներ կրնան երկրէ երկիր ղրկուիլ եւ փոխադարձաբար խօսիլ այդ սարքին միջոցաւ: 

Երկրորդ սերունդը անոնք են, որոնք իրենց 40-60 տարեկաններուն մէջ սկսան սորվիլ ու իւրացնել կամաց-կամաց արդիական սարքերը, ինչպէս համակարգիչ, հեռատեսիլ եւ այլն: Այդպիսիները առաջիններուն աւելի արդիականացած մէկ տարբերակն են, այն իմաստով որ հակառակ իրենք եւս անտեղեակ ըլլալնուն թէ թելի մէջէն այնքան բան ինչպէ՞ս կրնար փոխանցուիլ, սակայն կը փորձեն համոզուած ձեւացնել եւ կամ առանց իսկ միջոցները մտածելու օգտուիլ անոր բարիքներէն, հարց չէ թէ թելի կամ այլ բանի մը միջոցաւ կատարուած է փոխանցումը: 

ՍԵՐՈ ԽԱՆԶԱԴՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՀԱՄՈ ՍԱՀՅԱՆԻՆ

<<Փարիզ եմ: Ֆրանսահայերը դադար չեն տալիս: Ձանձրանալու ժամանակ չունեմ, բայց սրտումս կարոտ կա:

Երեկ <<Աշխարհ>-ի խմբագրատանը խոսքս սկսեցի քո բանաստեղծությամբ՝ <<Օրը մթնեց, ժամն է արդեն իրիկնահացի>>: Մեր հացի համը ոչ մի տեղ չկա...

Ինչ եղավ գյուղ գնալդ: Գնա, Երևանը չի փախչի, գնա: Հայրիկիդ մոտ երկար մնա, որ կարոտն առնի, մեղք է Սահակ դային: Երբ կարոտդ առնես, պրծնես, գնա Գորիս: Ցուրտ աղբյույրի քարը կհամբուրես, հետո կչոքես ու բռով մի կուշտ ջուր կխմես, <<քարահունջ>> էլ: Չափավոր: Ուխա՜յ: Ինչպես քիրվա Շամիրը կասեր, լազա՜թ:

Գորիս գնալիս մեր տանը կմնաս, մայրիկը մենակ է, թող նա էլ իմ կարոտն առնի քեզանից: Առավոտներն առանց նախաճաշելու տանից դուրս չգաս, մայրիկը կանհագստանա: Երեկոները չուշանաս, մայրիկի քունը չի տանի: Բաբուն Տիգրանին անպայման կտեսնես, կհետաքրքրվես, թոշակն ավելացրի՞ն, թե՞ չէ: 

Քարահունջ մտնելիս Ալբերտի վիճակն իմացիր, տես՝ ինչ նոր բաներ է գրել: Կարդա, խորհուրդներ տուր: Կուքեր ամուն ասա թող մի հորովել երգի, ականջ արա.

Ծարավել եմ, ջուր բերեք,

Բալաջանի ձյուն բերեք...

Մեր հորովելը, թևերը թափ տալով, եկել-մտել է Փարիզի դահլիճները: Ականջդ կանչի, Կուքեր ամի: 

Իմ այս հանձնարարությունները կատարելուց հետո, միտդ կբերես ինքդ քեզ: Քեզ լավ պահիր մինչև գամ: <<Օրը մթնեց, ժամն է արդեն իրիկնահացի...>>:

1965թ.

Աղբյուրը՝ <<Սյունյաց երկիր>>, 3 դեկտեմբերի, 2015թ., N 32

ՍԵՐՈ ԽԱՆԶԱԴՅԱՆ / «Այդ երգերի մեջ ջերմություն ու վարակիչ քնքշանք կա...»

Սյունեցի մեծանուն բանաստեղծ ու արձակագիր Ալբերտ Իսաջանյանի առաջին ժողովածուն՝ <<Ծաղկե կամուրջ>>-ը, որը լույս է տեսել 1965 թվականին, խմբագրել է Սերո Խանզադյանը՝ գեղեցիկ առաջաբանով ողջունելով նրա գրական մուտքը:

                                   ՊԱՏԱՆԻ ՊՈԵՏԸ

Ալբերտ Իսաջանյանին ես հանդիպեցի մի երկու տարի առաջ, աշնանը, Գորիսի շրջանի Քարահունջ գյուղում՝ իրենց տան պատշգամբում պառկած: Նա չկարողացավ բարձրանալ տեղից: Նա գամված էր անկողնուն:

Կույր դիպվածը վրա է հասել, երբ նա տասնվեց տարեկան աշխույժ և ուշիմ պատանի է եղել: Հարևանի կտրված լույսը կապելու ժամանակ ընկել է էլեկտրական սյունից և…գամվել անկողնուն:

Ալբերտը շատ ընթերցող, շատ լիրիկական սրտի տեր տղա է: Անկողնում անշարժ պառկած` նա մեծ տոկունությամբ մաքառում է դժբախտության դեմ, վանում աղետի պատճառած հուսալքությունը: Նա բուռն է սիրում կյանքը, հայրենի բնությունը, երկնքի կապույտը, որը թեև պատուհանի անցքից է տեսնում միայն, բայց կարծես ապրում է նրա հետ, նրա շնչով: Նա բանաստեղծի հոգով է զգում ծաղիկների բույրը, յուրովի տեսնում հայրենի լեռնաշխարհի գույները, նրա սքանչելի պատկերը՝ ծաղկած բալենիներ, սպիտակ ժրվեժներ, գարնան զարթոնքը, աշնան բոցկլտացումը և դրանց մեջ բողբոջած իր առաջին սերը՝ իր հեռու սերը՝ ջինջ աղբյուրի ակունքի պես և երազուն՝ ինչպես երկնքի հեռավոր լազուրը:

ԱԿՍԵԼ ԲԱԿՈՒՆՑ / Նախաշավիղ

1935 թվականի հունվարին Բակունցի թարգմանությամբ, առաջաբանով և ծանոթագրություններով, Հակոբ Կոջոյանի նկարազարդումներով պետհրատը լույս է ընծայում <<Վարդան Այգեկցի. Աղվեսագիրք>> ժողովածուն(117 էջ): Այգեկցին, ըստ Բակունցի, պետք է լինի Այգեցի: Մինչ գրքով լույս տեսնելը ութ առակ տպագրվել էր <<Գրական թերթ>>-ում(1934, 29 նոյեմբեր): Այս ամենի դեմ միտումնավոր հարձակումներ է գործում <<Խորհրդային արվեստ>> ամսագիրը(1935, թիվ 1,2): Այդ հոդվածների հեղինակներն էին Ա.Վշտունին(անստորագիր խմբագրական) և Ն. Դաբաղյանը: Վեճին անդրադարձել է <<Գրական թերթ>>-ը(10 հունվար, թիվ 1):
Ներկայացնում ենք Ա.Բակունցի հեղինակած առաջաբանը և լուսապատճեններ գրքից:

ՆԱԽԱՇԱՎԻՂ

Առակաց բանքս է հրաշալի

Երգողն է սուրբ և պանծալի

Րաբունեաց րաբուն բարի

Որոյ Վարդան վերայ կոչի

Ա

«Վա՛յ ինձ, ով իմ որդիներ, որ աշխարհ պիտի գաք ինձնից հետո, որովհետև ցանկանում եմ ձեզ տեսնել և չեմ կարով: Քանի որ գերեզմանի մեջ արդեն հող եմ դարձել: Ապա ուրեմն այս գրքով կխոսեմ ձեզ հետ մինչև հինգ և մինչև յոթ սերունդ և հոգով կմնամ ձեր մեջ», — այսպես ավանդել է Վարդան Այգեցին, մի վանական, որ հեղինակել է բազմաթիվ առակախառն քարոզներ և որի անունով են կոչել միջնադարյան հայ առակների և մանրավեպերի ձեռագիր ժողովածուները, մերթ անվանելով «Գիրք առակաց ասացեալ վարդապետին Վարդանայ ի պէտս հոգւոյ և մարմնոյ պիտանի», մերթ՝ «Վարդան Այգեցի վարդապետի ասացեալ» և մերթ՝ «Վարդանա գիրք»:

ՆԻՆԱ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ / ՍՈՒՐԵՆ ԱՅՎԱԶՅԱՆ. հուշի պատառիկներ

Գորիսի կուսշրջկոմի նիստերի դահլիճում հանդիպում էր կազմակերպվել հայրենակից գրող Սուրեն Այվազյանի հետ: Թեման հայ գյուղաշխարհը պատկերող նրա ստեղծագործություններն էին: Մասնակիցներից շատերը ոչ միայն ծանոթ ու մտերիմ էին անվանի գրողի հետ, այլև ճանաչում էին նրա ստեղծագործությունների շատ ու շատ հերոսների, ուստի բնական էր, որ քննարկումը երկար տևեց: Արդեն մութ էր, երբ ավարտվեց:

Ս.Այվազյանը շնորհակալություն հայտնեց մեզ՝ միջոցառումը կազմակերպողներիս, գրքեր նվիրեց և բոլորի հետ դուրս եկավ դահլիճից: 

Նոր էի հասել տուն, երբ դուռը ծեծեցին: Բացեցի: Ս.Այվազյանն էր՝ հուզված ու այլայլված: 

-Ի՞նչ է պատահել,-հարցրեցի զարմացած:

-Մատանիս եմ կորցրել: Մորս հիշատակն էր, իսկ մայրս ծանր հիվանդ է, պառկած է անգիտակից, ապրելու ոչ մի հույս... Իսկ ես կորցրել եմ նրա հիշատակը: Այդ մատանին մայրս կոպեկ-կոպեկ հավաքելով է գնել ու նվիրել ինձ: Այն սրբություն է ինձ համար, ավելի լավ է ինքս մեռնեի, քան կորցնեի մորս հիշատակը:

ԱՅՍՕՐ ՍՈՒՐԵՆ ԱՅՎԱԶՅԱՆԻ ԾՆՆԴՅԱՆ ՕՐՆ Է

<<Ծնվել եմ Հայաստան երկրի հեռավոր մի գյուղում: Հայրս շուտ է մահացել: Ես որբ եմ մեծացել, ու ոչ ոք չի ասել.

-Ես քեզ սիրում եմ:

Մայրս լվացք անելով է մեծացրել ինձ: Ես ոտաբոբիկ եմ գնացել դպրոց ու ոչ ոք ինձ չի ասել.

-Ես քեզ սիրում եմ:

Գրքեր եմ գրել մի քանի ու սիրել եմ անսահման իմ գրքերի հերոսներին, բայց նրանցից և ոչ մեկը ինձ չի ասել.

-Ես քեզ սիրում եմ: 

Քանի-քանի անգամ եմ կանգնել իմ հայրենի գյուղի ժայռակոփ վիհերի ու անդունդների վրա ու գոչել ամբողջ ձայնով.

Լեռներ իմ հայրենի, ձորեր իմ հարազատ, սարեր իմ վեհ ու վսեմ, ես սիրում եմ ձեզ:

Միայն սարերը, միայն ձորերն են արձագանքել ինձ.

Մենք քեզ սիրում ենք...>>:

*Լուսանկարը՝ Քաջիկ Միքայելյանի արխիվից: 

Դարձերեսին հեղինակի ընծայագիրն է գրչակից ընկերոջը՝ Ք.Միքայելյանին:

Արտատպելիս հղումը կայքին պարտադիր է: